خط فقر در ایران و مقایسه آن با خط فقر جهانی

تعیین رقم خط فقر، چند سالی بود که به صورت رسمی منتشر نمی‏شد. حالا هم که منتشر شده، با اعداد و ارقام برخی از مسئولان متفاوت است. مثلا اوایل شهریورماه، محمدرضا واعظ مهدوی، مدیرعامل صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستاییان و عشایر گفته بود خط فقر در تهران به ۵ میلیون تومان رسید. اوایل امسال هم حسین راغفر اقتصاددان که روی فقر و خط فقر تحلیل‏های زیادی ارائه داده است، گفته بود: «خط فقر مطلق برای یک خانواده چهار نفره شهری در سال ۹۶ حدود چهار میلیون تومان است و بر اساس محاسبات صورت گرفته در سال‏های اخیر، ۳۳ درصد جمعیت کشور دچار «فقر مطلق» هستند.»

خط فقر در شهرهای مختلف چقدر است؟
نتایج حاصل از محاسبه خط فقر در مناطق شهری در سال ۱۳۹۵ نشان می‏دهد که خوشه شامل شهرستان تهران با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود ۷۷۰ هزار تومان، دارای نرخ فقر حدود ۱۲ درصد است. مرکز پژوهش‏های مجلس در گزارش بررسی خط فقر اعلام کرده است که منظور از خط فقر سرانه آن است که این مقدار به ازای هر نفر است و منظور از معادل هم، اصطلاحی است که در مطالعات فقر استفاده می‏شود و در آن هر یک نفر، ضریب یک نخواهد داشت. به طوری که بر اساس استاندارد مورد استفاده در این مطالعه، نفر اول بزرگسال ضریب ۱، نفر دوم بزرگسال برابر ۰,۷ و بچه‏ها هر کدام ضریب ۰.۵ خواهند داشت. برای مثال در این روش بر اساس خط فقر سرانه معادل ماهیانه ۷۷۰ هزار تومان، خط فقر برای یک خانوار چهارنفره ۲۰۷۹ هزار تومان خواهد بود که از ضرب عدد ۷۷۰ هزار تومان در ۲.۷ به دست آمده است.

نتایج حاصل از تعیین خط فقر در مناطق روستایی در سال ۱۳۹۵ نشان می‏دهد که خوشه شامل استان‏های سیستان‌وبلوچستان، ایلام و کهگیلویه‌وبویراحمد با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود ۲۰۰ هزار تومان (کمترین مقدار خط فقر در خوشه‏های روستایی)، نرخ فقری حدود ۱۳,۵ درصد دارند. خوشه شامل مناطق روستایی استان‏های تهران و البرز هم با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود ۴۳۰ هزار تومان و نرخ فقر حدود ۱۴.۵ درصد بیشترین فقرا را در خود جای داده است. نرخ فقر کل در مناطق روستایی نیز ۱۱.۶ درصد برآورد شده است. احتمالا با تورمی که سال ۹۷ گریبان‌گیر اقتصاد شد و نرخ ارزی که بالا رفت، رقم خط فقر تغییر زیادی با سال ۹۵ خواهد داشت. به همین دلیل در گزارش جدید مرکز پژوهش‏ها، برآورد خط فقر ۶ماهه نخست سال ۱۳۹۷ با افزایش همراه بوده است.

برآورد خط فقر در تابستان ۱۳۹۷ نشان از کاهش قابل‌توجه قدرت خرید خانوار دارد. درحالی که در بهترین حالت درآمدهای خانوار در تابستان ۱۳۹۷ نسبت به بهار ۱۳۹۷ ثابت مانده است، خط فقر مطلق برای یک خانوار چهار نفره در شهرستان تهران، ۳۰۰ هزار تومان افزایش یافته است. این رقم برای فقرا رقم قابل‌ملاحظه‏ای است و لزوم توجه به سیاست‏های حمایتی را می‏رساند. این گزارش می‏نویسد: با توجه به رشد قابل توجه شاخص قیمت مصرف‌کننده در تابستان ۱۳۹۷ و هم‌چنین ادامه رشد آن در پاییز، انتظار می‏رود خط فقر در انتهای سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۵ افزایش قابل‌ملاحظه‏ای پیدا کند. مهمترین دلایل این موضوع را می‏توان در رشد بیشتر شاخص قیمت گروه‏های خوراکی نسبت به سایر گروه‏ها در سال ۱۳۹۷ دانست.

مشخص است که در تعیین خط فقر، خط فقر پایتخت باید بالاتر از دیگر نقاط باشد. در این گزارش هم نوشته شده است که بالاترین خط فقر ماهیانه برای شهرستان تهران به دست آمده که در سال ۱۳۹۵ برای یک خانوار چهار نفره دو میلیون و هفتاد و شش هزار تومان محاسبه شده و در تابستان ۱۳۹۷ در حدود دو میلیون و هفتصد و بیست و هشت هزار تومان برآورد شده است. خط فقر تهران تنها در تابستان ۱۳۹۷ نسبت به بهار ۱۳۹۷، در حدود سیصد هزار تومان برای یک خانوار چهار نفره افزایش داشته که این موضوع می‏تواند نشان‌دهنده قرار گرفتن افراد بیشتری در زیر خط فقر در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال‏های قبل باشد.
با توجه به اینکه فقرا، نسبت به سایر افراد جامعه، سهم بیشتری از هزینه‏های خود را به گروه خوراکی تخصیص می‏دهند، پیش‌بینی می‏شود با توجه به رشد قابل‌توجه شاخص قیمت برخی گروه‏ها (نظیر گروه خوراکی) در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال‏های گذشته، خط فقر نیز در ادامه سال ۱۳۹۷ با مقدار رشد بیشتری روبه‌رو باشد. هم‌چنین، خط فقر معادل با شهریورماه ۱۳۹۷ نیز محاسبه شد که برای شهرستان تهران، مقدار سرانه آن حدود ۱۰۵۰ هزار تومان و برای خانوار چهار نفره حدود ۲۸۵۰ هزار تومان برآورد شد.

بعد از تهران، با اختلاف نسبتاً زیادی (در حدود ۹۰۰ هزار تومان برای یک خانوار چهار‌نفره) هشت شهرستان بزرگ کشور که جمعیت بالای یک میلیون نفر دارند، قرار گرفته‏اند. در این شهرستان‏ها، خط فقر در تابستان ۱۳۹۷، یک میلیون و هشتصد و ده هزار تومان برای خانوار چهار نفره برآورد شده که نسبت به بهار ۱۳۹۷، افزایشی در حدود ۲۰۰ هزار تومان داشته است. البته ۲۰۰ هزار تومان افزایش در هزینه سبد خط فقر، برای فقرا رقم بسیار قابل‌توجهی است چرا‌که به طور معمول مشاغل این گروه‏های درآمدی در دسته مشاغل با بهره‏وری پایین و با درآمد ثابت قرار دارد که به سختی افزایش درآمد در آنها رخ خواهد داد.
خط فقر در مناطق روستایی در تابستان امسال، یک میلیون و ۵۷۸ هزار تومان برآورد شده است که باز هم بیشترین خط فقر این مناطق، متعلق به تهران و البرز بوده است. بعد این مناطق روستایی زنجان، کرمانشاه، اصفهان ، قم و قزوین با اختلاف ۵۳۹ هزار تومان برای خانوار ۴ نفره قرار دارند. این آمارها نشان می‏دهد که خط فقر مناطق روستایی در تابستان ۹۷ نسبت به مدت مشابه سال قبل، رشد بیشتری نسبت به خط فقر شهری داشته است. به عبارتی شدت فقر در این مناطق افزایش بیشتری داشته است و روستایی‏های بیشتری به زیر خط فقر سقوط کرده‏اند.

خط فقر ایران با معیار جهانی
فقر شدید در جهان به گذران زندگی با ۱,۹۰ دلار در روز گفته می‏شود. البته بعضی از کشورهای با درآمد متوسط میزان خط فقر را بالا برده‏اند و به ۳.۲۰ و ۵.۵۰ دلار در روز رسانده‏اند. رقمی که باعث شده جمعیت بیشتری به زیر خط فقر سقوط کنند. با این معیار جدید بانک جهانی می‏گوید تقریبا نیمی از مردم جهان با روزی کمتر از ۵.۵۰ دلار زندگی می‏کنند.

تبدیل حداقل حقوق در ایران به دلار هم نشان می‏دهد که حداقل‌بگیرها در روز ۳,۳ دلار دریافت می‏کنند که طبق آمار بانک جهانی در فقر به سر می‏برند. اگرچه اگر قرار باشد نرخ دلار را ۱۰۹۵۰ تومان صرافی ملی محاسبه کرد، چنین رقمی به دست می‏آید. در مقابل اگر قیمت ۱۸ هزار تومان چند ماه پیش مورد نظر باشد، حداقل‌بگیرها در ایران تقریبا به اندازه همان ۱.۹۰ دلار روز درآمد داشتند که نشان از فقر شدید در این گروه داشته است.

بر اساس گزارش بانک جهانی، در اندونزی و پاکستان که هر دو جز کشورهای با درآمد پایین هستند، تنها ۷ و ۵ درصد مردم با کمتر از ۱,۹۰ دلار در روز زندگی می‏کنند. اگرچه ۲۶ و ۳۳ درصد از جمعیت این کشورها با درآمد کمتر از ۳.۲۰ دلار و بیش از «دو سوم» و «سه چهارم» جمعیت این کشور با کمتر از ۵.۵۰ دلار در روز زندگی می‏کنند. حتی در مکزیک و چین هم که از کشورهای دارای درآمد بالای متوسط محسوب می‏شوند، بیش از ۲۵ درصد از جمعیت با کمتر از ۵.۵۰ دلار در روز زندگی خود را سپری می‏کنند. حالا باید دید با محاسبه درآمد ۱.۹۰ دلار در روز، چند درصد از ایرانی‏ها در فقر شدید زندگی می‏ کنند.

728