رواج گسترده مزخرفات در فضای مجازی؛ آیا راهی برای شناسایی و مصونیت در برابرشان داریم؟

امروزه اهمیت اینترنت و فضای مجازی برای همه روشن شده است. از کوچک و بزرگِ مردم گرفته تا حکومت‌های مردم‌سالار و اقتدارگرا، همه، حواسشان به این فضا جمع شده و بخش زیادی از زندگی و انرژی ما را به خود اختصاص می‌دهد.

درست است که در ایران هنوز دعواهایی بر سر فیلترینگ، سرعت و تعرفه اینترنت بین حکومت و مردم وجود دارد، اما هر دو طرف نمی‌توانند بدون اینترنت و فضای مجازی، روزگار بگذرانند. با این حال و در زمانه‌ای که ما مشغول بحث‌ بر سر شُل‌کن‌سفت‌کن‌های حکومتی هستیم، در جاهایی که خوب و بد امور در زمینه واقعی‌شان تحلیل می‌شوند، دو استاد دانشگاه واشنگتن بر آفتی فراگیر، در هنگامه گسترده‌شدن استفاده از فضای مجازی انگشت تاکید گذاشته‌اند و آن، رواج پردامنه «مزخرفات» در این فضاست.

کارل تی. برگستروم، زیست‌شناس تکاملی، و جوین دی. وست، استاد مدرسه اطلاعات و پژوهشگر حوزه داده و فناوری، در کتابی با عنوان «علیه مزخرفات؛ هنر شکاک‌بودن در دنیای داده‌محور»، کژکارکرد مزخرف‌گویی و رواج گستره آن‌را، تحلیل و تلاش کرده‌اند راه‌حل‌هایی برای در امان ماندن از این معضل ارائه دهند.

آن‌ها مزخرفات را این گونه تعریف کرده‌اند: «مزخرفات شامل زبان، اعداد و ارقام آماری، داده‌های مصور و سایر اَشکال بیان است که با پرت کردن حواس، برانگیختن احساسات یا ترس انداختن در دل مخاطب می‌کوشد او را متقاعد کند یا تحت تاثیر قرار دهد، بی هیچ اعتنایی به حقیقت، انسجام منطقی، یا چیستی اطلاعاتی که منتقل می‌کند.»

اهمیتِ دانستن درباره مزخرفات در زمانه ما، نه به این دلیل است که قبلا نبوده بلکه به دلیل امکان آسان انتشار آن در اینترنت است. پیشتر، برای انتشار هر گفته یا نوشته، عواملی همچون هزینه، سانسور حکومت، ترس از افراد و گروه‌هایی، محدودیت‌هایی را موجب می‌شد. اما این محدودیت‌ها اکنون رنگ باخته‌اند و هر فردی می‌تواند هر سخن (مزخرفی) را رایگان با دیگران به اشتراک بگذارد. حتی ما به سبب عضویت در یک رسانه اجتماعی، شاید ناخواسته، در معرض انبوه نوشته‌ها و ویدئوهای مزخرفی قرار می‌گیریم که گاهی پی می‌بریم به نادرستی‌شان و تاسف می‌خوریم از وقتِ هدر رفته‌مان و گاهی نیز درنمی‌یابیم که محتوای مزخرفی، با چنان آرایه‌های فریبنده‌ی زیباکننده و معقول جلوه‌دهنده‌ای، چگونه به خورد مغزمان رفت و شد جزء باورهایمان.

سال 1710 که طنزنویسی نوشت: «دروغ پرواز می‌کند و حقیقت لنگ‌لنگان از پس آن می‌آید»، به تصورش هم نمی‌آمد چندصد سال بعد، فضای مجازی‌ای بوجود می‌آید که می‌شود مصداق واضح این گفته. مثلا اندرو ویکفیلد، پزشک بریتانیایی در سال 1998 در مقاله‌ای که در مجله معتبر پزشکی لَنست منتشر شد، مدعی ارتباط واکسن سرخک با اوتیسم شد. جنبش ضدواکسن اوج گرفت و به تدریج ترس از واکسن افزایش یافت و تعداد ابتلا به سرخک نیز بالا رفت و نگران‌کننده شد. حدود 10 سال وقت و چند میلیون دلار هزینه صرف شد تا بفهمند این مقاله اشتباه بوده و تضاد منافعی هم در انتشار آن مقاله وجود داشته است. با این حال دروغ پرواز کرده بود و هنوز گروه‌های ضدواکسن به آن مقاله اشتباه ارجاع می‌دهند.

این کتاب، با وجود دفاعش از علم، اما هشدار می‌دهد که حواسمان باشد عده‌ای از دانش و ابزارهای دقت آن همچون ریاضیات و آمار برای موجه جلوه دادن مزخرفاتشان و گول زدن ما استفاده نکنند. در اقتصاد کلیک‌محور، که تیترهای جذاب خبری و ویدئوهای سرگرم‌کننده، تمام تلاش‌شان برای نشان دادن مکانی بهتر برای تبلیغات، نگه داشتن مخاطب در بستر پلتفرم است، این کتاب راهنمایی است تا از میانه این هیاهوهای رسانه‌ای، مزخرفات را از غیر آن بتوانیم تشخیص دهیم و از خلال داده‌های تصویری، عددی و نوشته‌جات، راستی و ناراستی را بتوانیم تمییز دهیم.

کتاب خواندنی «علیه مزخرفات» با ارائه مثال‌های فراوان و ملموس، به ما یاد می‌دهد که به منابع اصلی هر محتوایی دست یابیم، مقایسه‌شان کنیم و با تکنیک‌هایی همچون «اگر ادعایی زیادی خوب یا زیادی بد به نظر می‌رسد، حتما یک جای کارش می‌لنگد.»، شکاکیتی سرسختانه در مواجه با محتواهای غیرمعمول داشته باشیم و هر مطلبی دستمان رسید را با یک دکمه Forward به سوی این و آن شلیک نکنیم، و در نهایت این نصیحت کوتاه را آویزه ذهنمان کنیم که «بیشتر فکر کنیم و کمتر به اشتراک بگذاریم.»