کوروش بزرگ، روز تولد و میراث جاودانه او

او نخستین فرمانروایی است که امپراتوری چندقومیتی و گسترده‌ای را بنیان نهاد و با وجود قدرت نظامی عظیم، سیاستی انسانی و معتدل را در پیش گرفت. شخصیت کوروش در تاریخ، اسطوره و ادبیات به گونه‌ای بازتاب یافته که او را نه فقط یک فاتح نظامی، بلکه یک چهره تمدنی می‌نمایاند.

با این حال، درباره زمان دقیق تولد او اختلاف‌هایی وجود دارد. برخی روز چهارم شهریور را به عنوان زادروز کوروش می‌دانند که با جشن باستانی شهریورگان هم‌زمان است. گروهی دیگر اما روز هفتم آبان را مهم‌تر می‌دانند و آن را روز ورود کوروش به بابل و صدور فرمان آزادی یهودیان معرفی می‌کنند.

این مقاله به بررسی دلایل این اختلاف، جایگاه کوروش در منابع مختلف (ایرانی، یونانی، عبری، اسلامی)، میراث او برای امروز ما، و همچنین فلسفه جشن شهریورگان و آداب آن خواهد پرداخت.

اختلاف تاریخ تولد کوروش: چهار شهریور یا هفت آبان؟

در تقویم باستانی ایرانی، روز چهارم هر ماه به نام یکی از امشاسپندان نام‌گذاری می‌شد. چهارمین روز شهریورماه «شهریور» نام داشت و جشنی به نام شهریورگان در این روز برگزار می‌شد. از آنجا که شهریور در باور زرتشتی نماد دادگری، پایداری و فرمانروایی درست است، برخی پژوهشگران و دوستداران میراث باستانی، زادروز کوروش را در این روز قرار داده‌اند. به این ترتیب کوروش به عنوان شاهی دادگر، با جشن شهریورگان پیوند خورده است.

در منابع تاریخی، به‌ویژه استوانه کوروش و روایت‌های بابلی، روزی که کوروش وارد بابل شد (۵۳۹ پ.م.) اهمیت ویژه‌ای دارد. این روز بعدها در میان ایرانیان به هفتم آبان مشهور شد. در این روز کوروش فرمان آزادی مردمان بابل و به‌ویژه یهودیان اسیر را صادر کرد. بسیاری این روز را نه زادروز بلکه روز بزرگداشت کوروش می‌دانند، زیرا نشان‌دهنده تجلی سیاست آزادی‌خواهانه اوست.

می‌توان گفت که چهار شهریور بیشتر جنبه نمادین و دینی دارد و به جشن باستانی شهریورگان مربوط است، در حالی که هفت آبان واقعه‌ای تاریخی و ثبت‌شده در منابع است. بنابراین برخی چهار شهریور را روز تولد و برخی هفت آبان را روز بزرگداشت می‌نامند.

کوروش در منابع تاریخی

در متون کهن ایرانی، به‌ویژه اوستا، نام کوروش به‌طور مستقیم ذکر نشده است؛ زیرا این متن بیشتر جنبه دینی و اسطوره‌ای دارد و به رویدادهای تاریخی مشخص کمتر می‌پردازد. با این حال، ردپای صفات و ویژگی‌های او را می‌توان در تصویر شاهان آرمانی و دادگر ایرانی یافت.

کوروش در کتاب مقدس عبری جایگاه بی‌نظیری دارد. در کتاب اشعیا، او «مسیح خداوند» (برگزیده پروردگار) خوانده شده است. در کتاب عزرا و کتاب دانیال، کوروش فرمان آزادی یهودیان از اسارت بابلی را صادر می‌کند و به آنان اجازه بازسازی معبد اورشلیم را می‌دهد.

این نگاه مثبت سبب شد که در سنت یهودی، کوروش به عنوان «پادشاه دادگر غیر یهودی» مورد ستایش قرار گیرد. همین تصویر بعدها به جهان مسیحی و اسلامی هم راه یافت.

یونانیان بیش از هر ملت دیگری درباره کوروش نوشته‌اند و این امر به‌سبب تماس مستقیم سیاسی و فرهنگی آنان با شاهنشاهی هخامنشی بود. از میان نویسندگان یونانی، هرودوت در کتاب مشهور خود «تاریخ»، زندگی کوروش را روایت می‌کند. او کوروش را فرمانروایی خردمند و در عین حال جنگجویی قدرتمند تصویر کرده است. هرچند روایت‌های هرودوت با افسانه‌ها و داستان‌های عامیانه درهم آمیخته، اما نشان‌دهنده جایگاه والای کوروش در ذهنیت مردمان آن زمان است.

گزنفون، شاگرد سقراط، در اثر خود «کوروش‌نامه» (یا «سایروپدیا») تصویری آرمانی‌تر و اخلاقی‌تر از کوروش ارائه می‌دهد. او کوروش را به‌عنوان نمونه کامل یک پادشاه عادل و خردمند معرفی کرده و شخصیتش را الگویی برای حکمرانی و آموزش اخلاقی دانسته است. روایت گزنفون بیش از آنکه تاریخ‌نگاری صرف باشد، اثری آموزشی و فلسفی است که به وسیله آن خواسته الگوی یک فرمانروای ایده‌آل را ترسیم کند.

در مقابل، کتزیاس، پزشک دربار هخامنشی، روایتی متفاوت ارائه داده است. او که مدتی در ایران می‌زیست، برخلاف گزنفون و هرودوت، گاه تصویری منفی‌تر و حتی انتقادی از کوروش و خاندان هخامنشی عرضه کرده است. با این حال، اعتبار تاریخی نوشته‌های او همواره مورد تردید پژوهشگران بوده است، زیرا گزارش‌هایش آمیخته با اغراق و روایت‌های مشکوک است.

در مجموع، می‌توان گفت که در نگاه یونانیان، کوروش بیش از هر چیز به‌عنوان نماد عدالت، خرد سیاسی و توانایی سازماندهی امپراتوری شناخته می‌شد. حتی با وجود تفاوت دیدگاه میان نویسندگان، آنچه در همه روایت‌ها مشترک است، تأکید بر نبوغ و توانایی خارق‌العاده کوروش در اداره یک شاهنشاهی پهناور و چندقومیتی است؛ ویژگی‌ای که او را از بسیاری از فرمانروایان هم‌عصر خود متمایز می‌کرد.

در شاهنامه فردوسی، اگرچه کوروش با نام تاریخی‌اش دیده نمی‌شود، اما شخصیت‌هایی همچون فریدون یا کیخسرو، که با دادگری، خردمندی و قهرمانی شناخته می‌شوند، شباهت‌هایی با کوروش دارند. این همسانی نشان می‌دهد که سنت‌های شفاهی و حافظه تاریخی ایرانیان، هرچند به شکل غیرمستقیم، یاد کوروش را در قالب شاهان اسطوره‌ای بازتاب داده‌اند.

پس از ورود اسلام به ایران، مورخان ایرانی تلاش کردند گذشته ایران باستان را با منابع جدید تطبیق دهند. در این میان، تاریخ‌نگارانی چون طبری در «تاریخ الرسل و الملوک» و مسکویه در «تجارب الامم»، ضمن روایت تاریخ ایران پیش از اسلام، از کوروش یاد کرده‌اند. همچنین ابوریحان بیرونی در اثر ارزشمند خود «آثارالباقیه عن القرون الخالیه» هنگام بحث از جشن‌ها و تقویم‌های ایرانی، گاه به نام کوروش یا آیین‌های مرتبط با دوران او اشاره دارد. این نوشته‌ها نشان می‌دهد که هرچند فاصله زمانی زیادی میان دوران کوروش و این مورخان وجود داشت، اما یاد و خاطره او همچنان در سنت ایرانی زنده مانده بود.

به طور کلی، نگاه ایرانیان پس از اسلام به کوروش غالباً مثبت و احترام‌آمیز بوده است. آنان او را پادشاهی عادل، نیکوکار و بنیان‌گذار حکومتی پایدار می‌دانستند. هرچند بخش بزرگی از اطلاعاتشان درباره کوروش نه از منابع بومی، بلکه از روایت‌های یونانی و به‌ویژه تورات گرفته شده بود، با این حال در فرهنگ ایرانی همواره تصویری شایسته و بزرگوارانه از او باقی ماند.

روز چهار شهریور و آیین شهریورگان

در تقویم باستانی ایران، هر روز ماه نام ویژه‌ای داشت و چهارمین روز هر ماه «شهریور» نامیده می‌شد. هنگامی که این روز با ماه شهریور هم‌زمان می‌گردید، جشنی به نام شهریورگان برگزار می‌شد. در باورهای زرتشتی، شهریور یکی از امشاسپندان بود که نماد دادگری، توان معنوی، فرمانروایی درست و همچنین پاسداری از فلزات مقدس به شمار می‌رفت. از همین رو، جشن شهریورگان در چهارم شهریور جایگاهی مهم در میان آیین‌های ایرانی داشت و به عنوان روز بزرگداشت عدالت و فرمانروایی نیک برگزار می‌شد. بعدها، به دلیل شباهت صفات کوروش با ویژگی‌های امشاسپند شهریور ـ یعنی دادگری و حکمرانی درست ـ این روز به صورت نمادین به زادروز کوروش پیوند خورد و برای گرامی‌داشت او نیز اهمیت یافت.

آداب و رسوم شهریورگان بازتاب‌دهنده همین ارزش‌ها بود. در این روز، مردم به نیایش برای دادگری و عدالت می‌پرداختند و یادآور می‌شدند که قدرت تنها در صورتی ارزشمند است که با عدالت همراه باشد. بخشی از مراسم نیز به تقدیس فلزات مقدس اختصاص داشت، چرا که در اندیشه زرتشتی فلزات نه تنها ابزار زندگی بلکه نماد استواری و پایداری به شمار می‌آمدند. افزون بر این، شهریورگان فرصتی برای گردهمایی خانوادگی و اجتماعی بود؛ مردم در کنار یکدیگر جشن‌های کوچک برپا می‌کردند، به شادی و سرور می‌پرداختند و نیایش‌های دسته‌جمعی انجام می‌دادند. یکی دیگر از آموزه‌های این جشن، یادآوری ضرورت فروتنی و پرهیز از ستمگری بود؛ بدین معنا که انسان حتی اگر قدرت و ثروت داشته باشد، باید در برابر دادگری سر تعظیم فرود آورد.

به این ترتیب، جشن شهریورگان تنها یک آیین تقویمی نبود، بلکه فرصتی برای بازاندیشی در مفهوم قدرت و عدالت به شمار می‌رفت. همین پیوند میان دادگری و فرمانروایی نیک، سبب شد که در حافظه تاریخی ایرانیان، این روز با یاد کوروش بزرگ درهم بیامیزد و به عنوان نماد زادروز او مورد توجه قرار گیرد.

میراث کوروش برای ایرانیان و جهان

میراث کوروش بزرگ تنها در مرزهای ایران خلاصه نمی‌شود، بلکه تأثیر او در تاریخ و فرهنگ جهانی نیز مشهود است. نخست آنکه کوروش بنیان‌گذار نخستین امپراتوری چندقومیتی و گسترده جهان بود. او توانست سرزمین‌هایی با اقوام، زبان‌ها و آیین‌های گوناگون را در یک چارچوب سیاسی واحد گرد آورد و با تکیه بر سیاست مدارای دینی و فرهنگی، ثبات و همزیستی را در امپراتوری خویش برقرار کند. برخلاف بسیاری از فاتحان تاریخ که با زور و اجبار فرهنگ خود را تحمیل می‌کردند، کوروش اجازه داد مردمان تحت سلطه او هویت دینی و فرهنگی خویش را حفظ کنند و همین امر باعث شد حکومتش از مقبولیت عمومی برخوردار باشد.

از سوی دیگر، آنچه بیش از هر چیز نام کوروش را در تاریخ ماندگار کرده، استوانه معروف او است؛ نوشته‌ای به زبان اکدی که پس از فتح بابل صادر شد و در آن بر آزادی مردمان، بازگرداندن خدایان و بازسازی پرستشگاه‌ها تأکید شده است. این متن در دنیای معاصر به عنوان «نخستین منشور حقوق بشر» شهرت یافته و نماد توجه او به آزادی، کرامت انسانی و احترام به باورهای دیگران است؛ مفهومی که در روزگار او بی‌سابقه به شمار می‌رفت.

میراث کوروش در هویت ملی ایرانیان نیز جایگاهی ویژه دارد. در دوران معاصر که ملت‌ها به بازشناسی تاریخ و ریشه‌های خود پرداختند، کوروش به نماد غرور ملی و شکوه ایران باستان تبدیل شد. بسیاری از ایرانیان او را الگویی از نیک‌حکمرانی، قدرت همراه با عدالت و استقلال ملی می‌دانند و یاد او در تقویت هویت ایرانی، به‌ویژه در دوره‌های بحران و چالش‌های تاریخی، نقشی بنیادین ایفا کرده است.

در عرصه جهانی نیز کوروش به‌عنوان الگوی عدالت و فرمانروایی خردمندانه شناخته می‌شود. اندیشمندان یونانی همچون گزنفون او را نمونه کامل پادشاهی دانستند و در غرب مدرن نیز متفکرانی چون ماکیاولی و حتی برخی بنیان‌گذاران ایالات متحده آمریکا از او به نیکی یاد کرده‌اند. نگاه مثبت به کوروش در تمدن‌های مختلف نشان می‌دهد که او تنها یک پادشاه ایرانی نبود، بلکه شخصیتی فراتر از مرزها و زمان است که می‌تواند برای تمام بشریت الگوی انسانی و سیاسی باشد.