پوتین می‌تواند مانع اجرای معامله ترامپ و آذربایجان–ارمنستان شود؟

 این اظهار نظر بازتابی بود از نارضایتی فزاینده کرملین نسبت به نزدیکی نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، به واشنگتن و غرب پس از جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ.

حالا به سال ۲۰۲۵ رسیده‌ایم و ایالات متحده با سرعت وارد این منطقه شده و توافقی تاریخی میان ایروان و باکو را میانجی‌گری کرده که مسیر را برای صلح نهایی میان این دو دشمن دیرینه هموار می‌کند.

طبق این توافق، واشنگتن برای ۱۰۰ سال آینده کنترل یک کریدور راهبردی ترانزیت در قفقاز جنوبی را در دست خواهد گرفت.

این مسیر که به نام دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، نام‌گذاری شده، جمهوری آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به برون‌بوم نخجوان متصل می‌کند.

در یک اقدام کاملاً «ترامپی»، این مسیر TRIPP نام گرفته است: «مسیر ترامپ برای صلح و繁荣 بین‌المللی» (Trump Route for International Peace and Prosperity).

بر اساس ابتکار آمریکا، رهبران هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان متعهد به صلح شده‌اند و هفته گذشته پیش‌نویس توافقی را که اوایل سال به دست آمده بود، امضا کردند.

هرچند میانجی‌گری آمریکا برای پر کردن شکاف‌ها حیاتی بود، اما تیرگی روابط روسیه و جمهوری آذربایجان نیز نقش مهمی داشت.

تنش باکو – مسکو

تنش‌ها زمانی شدت گرفت که مسکو از عذرخواهی یا پرداخت غرامت بابت سرنگونی یک هواپیمای مسافربری آذربایجان ایرلاینز در دسامبر ۲۰۲۴ خودداری کرد.

پدافند هوایی روسیه این هواپیما را در نزدیکی گروزنی هدف قرار داد و ۳۸ نفر را کشت، زیرا آن را با بخشی از یک حمله پهپادی اوکراین اشتباه گرفته بود.

روابط در ژوئیه باز هم بدتر شد، زمانی که پلیس روسیه در جریان تحقیقات یک پرونده قتل در یکاترینبورگ، به خانه‌ای یورش برد و دو برادر آذربایجانی‌تبار به نام‌های ضیاءالدین و حسین صفروف را کشت و چند نفر دیگر را زخمی کرد.

خشم باکو در پوشش رسانه‌های این کشور آشکار است، از جمله در شبکه‌های تلویزیونی دولتی که آشکارا از مسکو انتقاد کرده‌اند.

آذربایجانی‌ها همچنین در پی تضمین‌های امنیتی از سوی آمریکا و لغو تحریم تسلیحاتی واشنگتن علیه خود هستند.

چند مقام منطقه‌ای که با شرط ناشناس ماندن با «میدل ایست آی» صحبت کردند، نگرانی خود را از احتمال تلافی‌جویی روسیه ابراز داشتند.

برخی گمانه‌زنی کردند که مسکو ممکن است تلاش کند دولت‌های این کشورها را تضعیف یا حتی کودتاهایی را در ارمنستان یا آذربایجان – هر دو جمهوری سابق شوروی – سازماندهی کند.

نفوذ روسیه همچنان در سیاست، فرهنگ و اقتصاد هر دو کشور ریشه‌دار است و هر دو، اقلیت کوچک اما عمیقی از روس‌های قومی دارند.

از سوی مسکو، مارگاریتا سیمونیان، سردبیر شبکه تلویزیونی دولتی، در آخر هفته به بینندگان یادآوری کرد که این مسکو بود که در سال ۲۰۲۰ با میانجی‌گری آتش‌بس، جنگ دوم قره‌باغ را پایان داد و گفت ارمنستان تنها با تضمین‌های روسیه می‌تواند امن باشد.

او پاشینیان را متهم کرد که در برابر ترامپ «چاپلوس» شده است.

مفسر طرفدار کرملین، ولادیمیر سولوویف، حتی صریح‌تر بود و هشدار داد که اگر پایگاه‌های ناتو در این منطقه ایجاد شود، روسیه ممکن است یک «عملیات ویژه نظامی» دیگر در قفقاز جنوبی راه بیندازد، همان‌طور که در اوکراین انجام داد.

یک دیپلمات ارشد منطقه‌ای به «میدل ایست آی» گفت که روسیه می‌تواند جامعه بزرگ آذربایجانی‌های مقیم روسیه را هدف قرار دهد که بین دو تا سه میلیون نفر برآورد می‌شود.

مسکو همچنین می‌تواند دارایی‌های خانواده علی‌اف و الیگارش‌های هم‌پیمان او در روسیه را مصادره کند. در میان افراد تحت نظر، میلیاردرهای آذربایجانی-روسی، گاد نیسانوف و زاراخ ایلی‌یف، هستند.

تنش‌ها زمانی شدت گرفت که مسکو از عذرخواهی یا پرداخت غرامت بابت سرنگونی یک هواپیمای مسافربری آذربایجان ایرلاینز در دسامبر ۲۰۲۴ خودداری کرد

نگرانی‌های ترکیه

ترکیه نیز در گذشته نگرانی‌های مشابهی درباره باکو داشته که با آن روابط نزدیک قومی و فرهنگی دارد.

در جریان جنگ ۲۰۲۰، آنکارا نه تنها پهپادهای مسلح، سامانه‌های جنگ الکترونیک و توانایی‌های اطلاعاتی فراهم کرد، بلکه تسهیل‌کننده حضور جنگجویان سوری نیز بود.

مقام‌های ترکیه همچنین در شناسایی و سرکوب عناصر طرفدار روسیه در ارتش آذربایجان نقش داشتند.

یکی از این موارد، نجمدین صادیکوف، رئیس وقت ستاد کل ارتش، بود که مظنون به گرایش‌های طرفدار روسیه بود.

یک منبع آگاه به «میدل ایست آی» گفت که مقام‌های ترکیه در جریان جنگ، زمینه برکناری او را فراهم کردند، او را برای بازجویی به ترکیه آوردند و بعد اجازه دادند به روسیه بازگردد.

نفوذ روسیه در ارمنستان

ارمنستان همچنان از طریق امنیت مرزی، پایگاه‌های نظامی و وابستگی اقتصادی، به‌شدت به مسکو متصل است.

یک دیپلمات منطقه‌ای پس از مراسم امضای توافق در کاخ سفید در روز جمعه به «میدل ایست آی» گفت: «اگر جای پاشینیان بودم، حواسم را جمع می‌کردم.»

جاشوا کوسرا، تحلیلگر ارشد قفقاز جنوبی در «گروه بین‌المللی بحران»، گفت که ارمنستان به‌شدت به گاز طبیعی و غلات روسیه متکی است.

مهاجرت نیز این پیوند را محکم‌تر کرده است؛ بیش از ۸۲ هزار شهروند ارمنستان در روسیه کار می‌کنند که ۲٫۳ درصد از نیروی کار خارجی این کشور را تشکیل می‌دهند.

روسیه همچنین هزاران سرباز در پایگاه نظامی خود در گیومری دارد و بازار روسیه مقصد اصلی صادرات محصولات کشاورزی ارمنستان است.

در واقع، در جریان گفت‌وگوهای عادی‌سازی روابط ترکیه–ارمنستان، نگهبانان مرزی روسیه در مذاکرات مربوط به بازگشایی گذرگاه‌ها حضور داشتند، که نشان‌دهنده نفوذ روسیه است.

در سال ۲۰۲۲، پاشینیان پس از درگیری‌های مرزی با آذربایجان، از سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه درخواست کمک نظامی کرد، اما این ائتلاف از اعزام نیرو خودداری کرد.

به‌عنوان نشانه‌ای از کاهش روابط با روسیه، او در فوریه ۲۰۲۴ اعلام کرد که عضویت ارمنستان در این سازمان را «فریز» می‌کند.

رویکردی سنجیده؟

طی سال گذشته، پاشینیان همچنین مدعی شده که چندین تلاش برای کودتا را خنثی کرده است، از جمله یکی که گفته می‌شود کلیسای حواری ارمنی در آن دست داشته است.

با این حال، همه‌چیز برای رهبر ارمنستان تیره و تار نیست.

کوسرا یادآور شد که اگرچه روسیه اهرم‌هایی علیه ارمنستان دارد، اما در شرایطی که درگیر جنگ طولانی در اوکراین است، گزینه‌هایش محدود شده است.

او گفت: «این اهرم‌ها وجود دارند، اما اگر از آن‌ها استفاده کند، بعدش چه؟ این فقط ارمنی‌های بیشتری را متقاعد می‌کند که روسیه شریک قابل اعتمادی نیست.»

کوسرا افزود که نشانه‌هایی وجود دارد که مسکو ممکن است در قبال ارمنستان رویکردی سنجیده در پیش بگیرد.

برای نمونه، در آوریل، روزنامه اقتصادی «ودوموستی» که روابط نزدیکی با کرملین دارد، گزارش داد که سرگئی کریینکو، معاون اول رئیس دفتر ریاست‌جمهوری، مأمور رسیدگی به «پرونده ارمنستان» شده است.

این گزارش حاکی از آن بود که کرملین ممکن است به دنبال کسب یک «سهم اقلیت» در سیاست ارمنستان باشد و انتظار دارد پاشینیان در انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده پیروز شود.

این روزنامه به نقل از یک کارشناس نوشت: «کرملین با این ایده راحت است که با به‌دست آوردن حداقل یک بسته سهم اقلیت در سیاست ارمنستان، حضور خود را به یاد این کشور بیاورد.»

مسکو به‌طور رسمی توافق ارمنستان–آذربایجان را در آخر هفته گذشته خوشامد گفت، اما همزمان هشدار داد:

«حضور بازیگران غیرمنطقه‌ای باید دستور کار صلح را تقویت کند، نه این‌که شکاف‌های جدیدی ایجاد کند.»

مسکو افزود که امیدوار است از تکرار «تجربه نامطلوب» حل‌وفصل درگیری‌های خاورمیانه به رهبری غرب جلوگیری شود.