رزمایش‌های موشکی ایران و سایه «مکانیسم ماشه» بر مذاکرات هسته‌ای
بازگشت تحریم‌های سازمان ملل چقدر نزدیک است؟
ایران با رزمایش‌های گسترده و شلیک موشک‌های کروز، پیام بازدارندگی به غرب فرستاد و همزمان مذاکرات دشوار هسته‌ای با تروئیکای اروپایی را پی خواهد گرفت. در آستانه نشست معاونان وزرای خارجه، احتمال فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» افزایش یافته، هرچند اجرای آن پیچیده و زمان‌بر ارزیابی می‌شود. کارشناسان تأکید دارند ایران باید با اقدامات عملی اعتمادسازی کند. در این میان، نقش علی لاریجانی در هدایت پرونده و تلاش اروپا برای حفظ منافع اقتصادی برجسته شده است.
در نمایشی توأمان از قدرت نظامی و صلابت دیپلماتیک، ایران طی هفته گذشته با پرتاب موشک‌ها و برگزاری رزمایش‌های گسترده دریایی، پیام‌های آشکاری به غرب مخابره کرد؛ پیام‌هایی که بیش از هر چیز بر آمادگی تهران برای مقابله و نیز بر رد هرگونه مصالحه در مذاکرات هسته‌ای دلالت داشت.
رزمایش «انرژی پایدار ۱۴۰۴» که به مدت دو روز در آب‌های شمال اقیانوس هند و دریای عمان جریان داشت، روز جمعه با مشارکت گسترده یگان‌های دریایی به پایان رسید. به گزارش خبرگزاری تسنیم، این رزمایش شاهد رونمایی و آزمایش نسل تازه‌ای از موشک‌های کروز ساخت داخل بود؛ اقدامی که از نگاه تحلیل‌گران، نمادی روشن از عزم ایران برای تقویت توان بازدارندگی و خوداتکایی نظامی به شمار می‌آید.
رزمایش چندلایه ایران؛ نمایش همزمان قدرت موشکی و دریایی
در جریان این مانور نظامی، مجموعه‌ای از تسلیحات پیشرفته به کار گرفته شد؛ از جمله موشک‌های هدایت‌شونده دقیق، زیردریایی‌ها، پهپادها و سامانه‌های ساحلی. همزمان، واحدهای جنگ الکترونیک با شبیه‌سازی سناریوهای رویارویی با دشمنان مجهز به فناوری‌های نوین، توان عملیاتی خود را به نمایش گذاشتند.
اوج رزمایش زمانی رقم خورد که ناو موشک‌انداز «گناوه» و ناوشکن «سبلان» سه گونه از موشک‌های کروز ضدکشتی را به طور همزمان شلیک کردند: «قادر» با برد متوسط، «قدیر» با برد بلند و «نصیر» با برد کوتاه. به گزارش پایگاه خبری المانیتور، هر سه موشک اهداف از پیش تعیین‌شده را با موفقیت منهدم کردند. فرماندهان ایرانی این دستاورد را بخشی از یک زرادخانه چندلایه توصیف می‌کنند که مأموریت اصلی آن، بازدارندگی و مقابله با ناوگان‌های قدرتمندی همچون ناوگان پنجم ایالات متحده است.
به موازات این رزمایش دریایی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز رزمایش موشکی غافلگیرکننده‌ای را اجرا کرد که به مسدود شدن موقت حریم هوایی غرب ایران در ساعات نخستین روز جمعه انجامید. این اقدام به‌عنوان آزمایشی برای سنجش میزان آمادگی در برابر حملات هوایی ناگهانی ارزیابی شد. هرچند جزئیات اندکی در رسانه‌های رسمی منتشر شد، اما ناظران این مانور را نشانه‌ای از عزم ایران برای واکنش سریع و هماهنگ دانستند. همزمان، مقام‌های ایرانی نسبت به شکنندگی آتش‌بس با اسرائیل پس از جنگ ۱۲ روزه ماه ژوئن هشدار داده و تلویحاً احتمال آغاز دور تازه‌ای از درگیری‌ها را مطرح کردند؛ پیامی که در کنار نمایش توان موشکی و دریایی، تصویری روشن از راهبرد بازدارندگی تهران ارائه می‌دهد.
دیپلماسی در سایه موشک‌ها؛ هم‌زمانی رزمایش دریایی و مذاکرات هسته‌ای
به گزارش پایگاه المانیتور، همزمان با شلیک موشک‌ها در دریای عمان، دیپلمات‌های ایرانی سرگرم مذاکراتی پرچالش پیرامون برنامه هسته‌ای بودند. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، در تماس‌های تلفنی جداگانه با همتایان خود از بریتانیا، فرانسه و آلمان و نیز با مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، مشروعیت تلاش‌های این کشورها برای فعال‌سازی «مکانیسم بازگشت سریع» در شورای امنیت سازمان ملل را زیر سؤال برد. وزارت خارجه ایران در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد که عباس عراقچی صلاحیت سه قدرت اروپایی را برای چنین اقدامی رد کرده و نسبت به «پیامدهای» هرگونه تلاش در این زمینه هشدار داده است. او همچنین تأکید کرده که تهران در صورت لزوم، به حمایت روسیه و چین در شورای امنیت تکیه خواهد کرد.
در نهایت، طرفین توافق کردند که مذاکرات در سطح معاونان وزرای خارجه، سه‌شنبه آینده از سر گرفته شود؛ نشستی که تنها یک هفته پیش از انقضای مهلت اروپا برای تصمیم‌گیری درباره تحریم‌ها برگزار خواهد شد و از نگاه تحلیل‌گران، می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در مسیر آینده گفت‌وگوها ایفا کند.
نشانه‌ها حاکی از آن است که احتمال فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» از سوی سه کشور اروپایی عضو تروئیکا رو به افزایش است. این در حالی است که روز سه‌شنبه قرار است نشستی در سطح معاونان وزرای خارجه برگزار شود؛ نشستی که به گفته دیپلمات‌ها، هدف اصلی آن محدود کردن روند غنی‌سازی اورانیوم و از سرگیری همکاری‌های ایران با بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواهد بود. با این حال، در صورتی که توافقی حاصل نشود، احتمال فعال شدن «مکانیسم ماشه» بالا خواهد رفت؛ اقدامی که می‌تواند پیامدهای حقوقی و سیاسی گسترده‌ای برای آینده توافق هسته‌ای به همراه داشته باشد. با وجود این، کارشناسان بر این باورند که اجرای این سازوکار با موانع جدی روبه‌روست و روندی دشوار و زمان‌بر را پیش رو خواهد داشت.
در مجموع، هم‌زمانی نمایش قدرت نظامی ایران با رزمایش‌های موشکی و دریایی و تداوم چانه‌زنی‌های دیپلماتیک در پرونده هسته‌ای، تصویری دوگانه از سیاست تهران ارائه می‌دهد
کارشناسان تأکید می‌کنند که روند اجرای «مکانیسم ماشه» با پیچیدگی‌های فراوان حقوقی و سیاسی همراه است و همین موضوع می‌تواند به مانعی جدی بر سر راه تحقق عملی آن تبدیل شود. به گفته آنان، باید میان «تصمیم به فعال‌سازی» و «اجرای واقعی» این سازوکار تفاوت قائل شد؛ چراکه مسیر حقوقی پیش‌بینی‌شده زمان‌بر و پرچالش است.
مکانیسم ماشه؛ ابزار حقوقی اروپا برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران
«مکانیسم ماشه» بندی حقوقی در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ (برجام) است که به هر یک از طرف‌های مشارکت‌کننده اجازه می‌دهد در صورت تشخیص نقض تعهدات از سوی ایران، بدون نیاز به رأی‌گیری جدید در شورای امنیت، تحریم‌های سازمان ملل را بازگردانند. روند فعال‌سازی این سازوکار شامل چند مرحله است: نخست، ارائه شکایت به کمیسیون مشترک و آغاز مهلت ۱۵ روزه برای مذاکره. در صورت عدم حصول نتیجه، موضوع به وزرای خارجه طرف‌ها ارجاع می‌شود و در ادامه، کمیته کارشناسی می‌تواند برای بررسی بیشتر وارد عمل شود. اگر همچنان راه‌حلی به دست نیاید، پرونده به شورای امنیت سازمان ملل ارسال خواهد شد؛ جایی که اگر ظرف ۳۰ روز قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها به تصویب نرسد، تمامی تحریم‌های قبلی به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
دکتر محمد صالح الحربی، کارشناس مسائل بین‌الملل، بر این باور است که جامعه جهانی با حساسیت ویژه‌ای نشست پیشِرو میان ایران و تروئیکای اروپایی را دنبال می‌کند. او هشدار می‌دهد که اگر تهران دست به اقداماتی ملموس برای کاهش تنش نزند، احتمال فعال شدن «مکانیسم ماشه» افزایش خواهد یافت؛ حتی با وجود آنکه توافق هسته‌ای برجام به روزهای پایانی عمر خود نزدیک شده است. محمد صالح الحربی تأکید می‌کند: «ما در آستانه مرحله‌ای سرنوشت‌ساز در پرونده هسته‌ای ایران قرار داریم. دیگر فرصتی برای مانورهای تاکتیکی یا ارسال پیام‌های نمادین باقی نمانده است. اروپا که سال‌ها بر تداوم گفت‌وگو تأکید می‌کرد، امروز به بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل تهدید می‌کند؛ تهدیدی که مستقیماً بر پایه بندی حقوقی روشن در برجام یعنی همان مکانیسم ماشه استوار است.»
الحربی خاطرنشان می‌کند: «نشست پیشِرو صرفاً یک دیدار دیپلماتیک نیست، بلکه آزمونی واقعی برای سنجش میزان جدیت ایران در همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و محدود کردن سطح غنی‌سازی اورانیوم است؛ سطحی که اکنون از حدود تعیین‌شده در توافق هسته‌ای فراتر رفته است. تشدید اخیر تنش‌ها از جمله تعلیق همکاری با بازرسان بین‌المللی و واکنش‌های نظامی متقابل فضایی از نگرانی و بیم را بر منطقه سایه افکنده است.» الحربی همچنین یادآور می‌شود که هرچند فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» از سوی اروپایی‌ها با پیچیدگی‌های اجرایی فراوان همراه خواهد بود و اجرای عملی آن دشواری‌های جدی دارد، اما نشانه‌های تمایل به استفاده از این ابزار حقوقی در میان پایتخت‌های اروپایی به شکل محسوسی افزایش یافته است.
الحربی در سخنان پایانی خود تأکید می‌کند: «اروپا دیگر در جایگاه پیشین برای فشار حداکثری بر ایران قرار ندارد. آنچه امروز دنبال می‌کند، بیش از آنکه نمایش قدرت باشد، تلاشی برای تضمین سهمی در صورت دستیابی به هرگونه تفاهم جدید است. اروپایی‌ها به‌ویژه چشم به پروژه‌های زیربنایی و صنعتی ایران دارند؛ از نفت و گاز گرفته تا بخش‌های لجستیک و بنادر.» او یادآور می‌شود که خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا از توافق هسته‌ای و آغاز موج تحریم‌ها، فرصت‌های اقتصادی بزرگی را از شرکت‌های اروپایی گرفت و بسیاری از قراردادهای کلان در حوزه انرژی و زیرساخت به حال تعلیق درآمد. به گفته الحربی، بازگشت اروپا به میز مذاکره تا حدی در پیوند با همین انگیزه اقتصادی است.
ایران میان فشار تروئیکای اروپایی و تهدید مکانیسم ماشه
هاشم سلیمان، کارشناس امور ایران، در اظهاراتی گفت: «نشست پیشِرو نه صرفاً یک گفت‌وگوی دیپلماتیک، بلکه عرصه‌ای است که تحت تأثیر تمایلات برخی طرف‌های اروپایی برای بازتعریف مناسبات غرب و ایران قرار دارد؛ مناسباتی که در صورت بروز جنگی تازه از سوی اسرائیل با حمایت آمریکا، می‌تواند وارد مرحله‌ای حساس و پرمخاطره شود.» او تاکید کرد: «این گفت‌وگوها در شرایطی برگزار می‌شود که تهران تلاش می کند برخی جریان‌های داخلی را از پرونده روابط خارجی خود با غرب کنار بگذارد. اکنون مدیریت این پرونده در دست علی لاریجانی است که اخیراً ریاست شورای عالی امنیت ملی ایران را برعهده گرفته است.»
به گفته سلیمان، «تهران نشست‌های اخیر را در چارچوب سیاستی که می‌توان آن را سخت‌گیری میانه نامید، دنبال می‌کند؛ رویکردی که از یک‌سو بر بهره‌برداری از اختلافات و اتلاف وقت استوار است تا فرصتی برای بازسازی توان دفاعی و ادامه برنامه هسته‌ای پس از خسارت‌های جنگ ۱۲ روزه فراهم شود.» وی در ادامه تأکید کرد: «لاریجانی به‌خوبی آگاه است که این بازه زمانی از سوی تروئیکا به آمریکا منتقل خواهد شد تا مانع هرگونه اقدام نظامی احتمالی اسرائیل علیه ایران شود و همزمان، زمینه تفاهمی تازه بر سر ماهیت «صلح‌آمیز» برنامه هسته‌ای ایران ایجاد گردد.»
سلیمان در پایان خاطرنشان کرد: «بخش دیگر تلاش‌های لاریجانی و تیم او در نشست با تروئیکا، جلوگیری از تصویب تحریم‌های جدید اروپایی و کاستن از بخشی از تحریم‌های موجود است؛ اقدامی که می‌تواند دست برتر او را در برابر جریان‌های محافظه‌کار داخلی تضمین کند و در عین حال پاسخی به خواسته‌های اروپایی‌ها درباره محدودسازی غنی‌سازی اورانیوم، همکاری با آژانس و بازگشت بازرسان باشد.»
در مجموع، هم‌زمانی نمایش قدرت نظامی ایران با رزمایش‌های موشکی و دریایی و تداوم چانه‌زنی‌های دیپلماتیک در پرونده هسته‌ای، تصویری دوگانه از سیاست تهران ارائه می‌دهد؛ سیاستی که از یک‌سو بر بازدارندگی و خوداتکایی دفاعی تکیه دارد و از سوی دیگر درگیر فشارهای فزاینده تروئیکای اروپایی و تهدید «مکانیسم ماشه» است. در این میان، اختلاف دیدگاه‌ها درباره آینده برجام، منافع اقتصادی اروپا و نقش چهره‌هایی چون علی لاریجانی نشان می‌دهد که نشست پیشِرو نه تنها درباره محدودیت‌های هسته‌ای، بلکه درباره موازنه‌ای تازه میان ایران، غرب و متحدانشان تعیین‌کننده خواهد بود.
