آزادی خواه یا تجزیه طلب؛ شیخ محمد خیابانی که بود؟/ همه چیز درباره یک روحانی که انقلابی شد

به گزارش خبر فوری، به روایتی امروز، ۱۷ فروردین مصادف است با آغاز قیام روحانی مشروطه‌ خواه، شهید شیخ محمد خیابانی در تبریز. شیخ محمد خیابانی یکی از مهم ترین و برجسته ترین انقلابی های مشروطه خواه ایران بود که فعالیت های بسیار زیادی را در تبریز انجام داد. اگرچه خیابانی موافقان و مخالفان زیادی دارد و برخی او را یک مجاهد مشروطه خواه روشنفکر و برخی دیگر او را یک جدایی طلب می دانند اما هیچ کس در تاثیرگذاری و اهمیت او به خصوص در فعالیت های سیاسی و اجتماعی آذربایجان شکی ندارد.

با این حال، در نسبت با سایر مبارزان مشروطه خواه کمتر به زندگی و فعالیت او پرداخته شده است. به همین دلیل، قصد داریم در این گزارش مروری بر زندگی نامه شیخ محمد خیابانی داشته و مهم ترین نکات مربوط به او و فعالیت هایش را بیان کنیم.

 تولد و جوانی شیخ محمد خیابانی 

محمد خیابانی متولد سال ۱۲۵۹ شمسی در خامنه است. پدرش عبدالحمید و مادرش رقیه سلطان نام داشت. عبدالحمید تاجری سرشناس بود که در شهر پتروفسکی روسیه فعالیت می کرد. محمد در اوایل کودکی مقدمات دروس آن دوره را در مکتب خواند و سپس به روسیه سفر کرد و در تجارت خانه پدر مشغول کار شد و پس از آن به تبریز بازگشت.

 تحصیلات خیابانی

خیابانی بعد از مراجعت به تبریز مشغول تحصیل علوم دینی شد. او در مدرسه طالبی تبریز حضور داشت. نکته جالب این است که در این مقطع، غلامحسین تبریزی هم حجره وی بود و  احمد کسروی نیز هم دوره او بوده است. شیخ محمد فقه و اصول را از میرزا ابوالحسن آقا مجتهد انگجی آموخت. وی علم هیئت و نجوم و حساب را در نزد مرحوم میرزا عبدالعلی، منجّم معروف، تحصیل کرد.

 انقلاب مشروطه و آغاز فعالیت سیاسی

زندگی محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطه خواهان در سال ۱۲۸۵ شمسی و با تأسیس انجمن ایالتی در تبریز، وارد مرحله تازه‌ای گردید. خیابانی در جریان مقاومت تبریز در مقابل محمدعلی شاه نقش برجسته ای ایفا کرد و به سرعت در بین آذری ها مشهور شد. او پس از خلع شاه، به عنوان نماینده تبریز وارد مجلس شد. او به نمایندگی مجلس چهارم نیز رسید ولی هرگز نتوانست در آن مجلس شرکت کند.

 پایان نمایندگی در مجلس و آغاز دوران تبعید

شیخ محمد خیابانی در زمان حضورش در مجلس نطق های آتشینی علیه استعمار داشت. او مخالف شدید اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم بود و طی یک نطق بلند یک ساعته این مخالفت را اعلام کرد. پس از قبول اولتیماتوم توسط دولت و تعطیلی مجلس، در سبزه میدان تهران جلسه‌ای برگزار کرد اما دولت بلافاصله حکم جلب او را صادر کرد. به همین علت، شیخ برای فرار از دستگیری به خراسان رفت. خیابانی در شش سال بعد، دائما در تبعید و به تجارت مشغول بود.

جنگ جهانی و مقاومت در برابر بیگانگان

با آغاز جنگ جهانی اول فعالیت شیخ محمد نیز بیشتر شد. در ماجرای اشغال تبریز توسط عثمانی، خیابانی از مخالفان اشغال ایران بدست قوای خارجی بود و به همین مناسبت مدتی توسط قوای عثمانی در ارومیه زندانی گردید. محمد خیابانی، با قرارداد وثوق‌الدوله (نخست وزیر وقت) با دولت انگلستان (قرارداد ۱۹۱۹) نیز به مبارزه برخاست و بارها توسط وثوق الدوله تهدید شد.

حزب دموکرات

به دنبال وقوع انقلاب اکتبر روسیه، فضای آزادی نسبی در تبریز ایجاد شد. در این فرصت شیخ محمد خیابانی با همکاری یاران خود حزب دموکرات را بنیاد نهاد. این در زمانی بود که انقلاب بلشویکی در روسیه رخ داده و فعالیت های کمونیستی درحال توسعه بود و عواملی نیز در ایران اقدام به فعالیت های هماهنگ با انقلابیان شوروی می کردند.

تحول فکری خیابانی و گرایش به اقدام نظامی

شیخ محمد خیابانی معتقد بود حکومت مرکزی ضعیف و وابسته است و به همین دلیل، معتقد بود باید تحولی اساسی در سیستم حکومت ایران ایجاد شود و قدرت مرکزی افزایش یافته و خارجی ها نیز از کشور بیرون بروند. با این حال، او   تنها راه این تحول را نه مذاکره یا اقدامات سیاسی بلکه مقاومت در برابر دخالت نیروهای خارجی می‌دانست. از این رو، بعد از قبول قرارداد ۱۹۱۹ م از سوی دولت ایران، در تبریز جنبشی به راه انداخت و به عبارتی قیام کرد.

آغاز قیام تبریز

با آغاز قیام شیخ محمدخیابانی در ۱۷ فروردین ۱۲۹۹، قوای انقلابی طی دو روز  تمام شهر و ادارات دولتی تبریز را تصرّف کردند. شیخ محمد در ایالت آذربایجان دولت تشکیل داد و به همراه پیروانش در اعتراض به تغییر نام بخشی از قفقاز به آذربایجان، نام ایالت آذربایجان را به آزادیستان تغییر داد.

قیام پیروزمندانه مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی، حدود  شش ماه ادامه داشت. شیخ در حیاط ساختمان تجدد، به ایراد نطق‌هایی می‌پرداخت و مردم با اشتیاق تمام پای صحبتش می‌نشستند. این سخنان به زبان آذری بود و ترجمه فارسی‌اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ می‌شد. در این چند ماه خیابانی و جنبش اش با خطرهای فراوانی مواجه بودند، اما بر همه پیروز شدند و آتش توطئه‌ها را خاموش کردند.

 آیا شیخ محمد خیابانی تجزیه طلب بود؟

در مورد نیت شیخ محمد خیابانی از قیام و به خصوص تغییر نام آذربایجان به آزادیستان نظرات مختلفی ایراد شده است.  بر خلاف کسانی چون مهدی قلی هدایت و عبدالله مستوفی که خیابانی را تجزیه طلب دانسته و بر وی خرده گرفته‌اند، گروهی از محققان معتقدند قیام وی به نام ایرانیت و دفاع از حقوق مردم ایران بود. کاتوزیان بر خلاف نظری که تغییر نام آذربایجان به آزادیستان را دلیلی بر تجزیه طلبی قیام خیابانی می‌داند، با توجه به شعار آذربایجان جزو لایفنک ایران است و شواهد دیگر، اتهام تجزیه طلبی خیابانی را نفی می‌کند.

اصلاحات و اقدامات دولت انقلابی شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی در طول قیامش که شش ماه به طول انجامید، سعی کرد اصلاحاتی اساسی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به وجود آورد که برخی از آن‌ها چنین بود:

لغو انواع مالیات‌ها و فقط به رسمت شناختن مالیات بر درآمد، واگذاری رایگان زمین‌های خالصه به دهقانان، ملی کردن آب‌ها، تشکیل انجمن جمیعت نشر معارف به منظور باسوادکردن کودکان و نوجوانان، تأسیس مدارس جدید، احداث کارخانه، ایجاد سازمان‌های عام المنفعه چون دار العَجَزه(محل نگهداری ناتوانان) و دارالمساکین و خانه تربیت، ایجاد شالوده نظمیه و ژاندارمری به سبک جدید، تأسیس بانک کشاورزی و ملی، برگزاری انتخابات ایالتی و ولایتی، انتشار مجله ادبی آزادیستان و ... .

سرکوب قیام خیابانی توسط دولت و قزاق ها

با وخیم شدن اوضاع و برخاستن جنبش های اعتراضی مختلف، وثوق الدوله از نخست وزیری احمدشاه عزل و مشیرالدوله به جای او منصوب شد. مشیرالدوله برای شکست قیام خیابانی، مهدی قلی خان هدایت، معروف به مخبرالسلطنه، را به عنوان نماینده دولت در آذربایجان و والی آن منطقه برگزید. او بدون سرباز و محافظ وارد تبریز شد تا نشان دهد قصد جنگ ندارد. مدت ها سعی کرد از طریق صحبت با دوستان خیابانی، او را از ادامه نهضت بازدارد، ولی خیابانی اعتنایی نکرد و از طرفی گمان نمی‌کرد که مخبرالسلطنه قصد خیانت داشته باشد. مخبرالسلطنه چون از راه مذاکره نتوانست خیابانی را از راهی که در پیش گرفته منصرف سازد، با رئیس قزاقخانه تبریز  (که یک کلنل روسی بود) گفتگو کرده و بعد از تبانی، نقشه سرنگونی قیام تبریز را طرح ریزی کرد.

شهادت شیخ محمد خیابانی

سرانجام در روز  ۲۱ شهریور ۱۲۹۹ که بسیاری از نیروهای مسلح خیابانی برای بر چیدن اشرار محلی به اطراف تبریز رفته بودند و نیروی اندکی در شهر مانده بود، قزاق های مسلح به دستور کلنل روسی و مخبرالسلطنه، به شهر ریختند و اکثر نیروهای قیام ‌را به شهادت رساندند. قزاق ها به فرمان مخبرالسلطنه به خانه شیخ محمد ریختند، اما خیابانی از راه پشت بام به خانه همسایه‌اش، شیخ حسنعلی میانجی فرار کرده بود. شیخ حسنعلی اصرار کرد که پیش مخبرالسلطنه برود و وساطت کند، ولی خیابانی نپذیرفت. نهایتا روز بعد مخفی گاه شیخ پیدا شد و با شلیک چند تیر بدست اسماعیل قزاق، در زیرزمین خانه شیخ حسنعلی میانجی به شهادت رسید. پیکر شیخ محمد خیابانی ابتدا در گورستان امامزاده حمزه تبریز دفن شد اما چندی بعد  به ری منتقل شده و در صحن حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد.