همکاری زیست‌محیطی چین-ایران؛ الگوی موفق همکاری جنوب-جنوب
پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی ایران و دومین مؤسسه اقیانوس‌شناسی وزارت منابع طبیعی جمهوری خلق چین اخیرا تفاهم‌نامه همکاری به منظور تقویت پژوهش‌های مشترک در حوزه آب‌های عمیق امضا کردند.
این گام دیگر دو کشور در راستای مقابله با تغییرات اقلیمی به شمار می‌آید. این همکاری در بستری گسترده‌تر شکل گرفته است، به طوری که به تازگی، یک دوره آموزشی مربوط به بیابان‌زدایی با حضور ۳۷ شرکت‌کننده ایرانی توسط وزارت بازرگانی و آکادمی مدیران وزارت جنگل‌ها و مراتع چین برگزار شد. طی این دوره که به روش‌های برگزاری جلسات آموزشی، مطالعات میدانی و بازدید از پروژه‌های نمایشی تکیه داشت، همتایان ایرانی با تجربیات چین در بیابان‌زدایی و حفاظت از محیط زیست آشنا شدند.
این تلاش‌های مشترک در حالی صورت می‌گیرد که امسال مصادف با دهمین سالگرد انعقاد بیانیه پاریس درباره تغییرات اقلیمی است، زمانی که انتظار می‌رود کشورها «کارنامه» خود در کاهش اثرات تغییرات اقلیمی را ارائه دهند. با این حال، شاهد عقب‌نشینی برخی کشورهای توسعه‌یافته از این مسیر هستیم. حتی آمریکا در سی‌امین کنفرانس اعضای کنوانسیون سازمان ملل درباره تغییرات اقلیمی (کاپ ۳۰) در بِلِم برزیل غایب بود. این نخستین بار بود که آمریکا در این کنفرانس حضور نداشت؛ اقدامی که پایه اعتماد متقابل سیاسی و مشارکت کشورها در مذاکرات اقلیمی سازمان ملل را تضعیف کرده است.
این روند نزولی در تلاش‌های تغییرات اقلیمی، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل را بر آن داشت تا در کنفرانس کاپ ۳۰ خواستار عملی شدن تعهدات کشورهای توسعه‌یافته برای ارائه کمک‌های مالی به کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته شود. او همچنین خواستار تضمین کمک مالی ۱.۳ تریلیون دلاری در سال برای کشورهای در حال توسعه شد و تاکید کرد که مقابله با تغییرات اقلیمی مستلزم مشارکت همه کشورهاست. در مواجهه با این شرایط، پایبندی به چندجانبه‌گرایی، عملگرایی و همکاری‌های جنوب-جنوب، از جمله همکاری چین و ایران، ارزش‌های واقعی خود را نشان می‌دهد.
همکاری بین چین و ایران در حوزۀ حفاظت از محیط زیست و مقابله با تغییرات اقلیمی از دهۀ ۱۹۸۰ تاکنون به طور پیوسته در حال تعمیق بوده است. دو طرف چندین یادداشت تفاهم همکاری امضا کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به «یادداشت تفاهم همکاری در جنگل‌داری، مقابله با بیابان‌زایی و ساماندهی حوضه‌های آبریز» در سال ۱۹۹۶، «بیانیۀ مشترک» در سال ۲۰۰۰ و «یادداشت تفاهم همکاری در حوزۀ محیط زیست بین چین و ایران» در سال ۲۰۱۲ اشاره کرد. در آوریل ۲۰۲۴، برای تعمیق بیشتر همکاری، مؤسسۀ تحقیقات محیط زیست و منابع شمال غربی زیرمجموعه آکادمی علوم چین و دانشگاه تهران، آزمایشگاهی مشترک در شهر «لین زه» استان «گان‌سو» چین به منظور بررسی کشاورزی و اکولوژی در مناطق خشک دو کشور تأسیس کردند که اقدام جدید دو کشور برای تداوم همکاری در حوزۀ مقابله با بیابان‌زایی به حساب می‌آید.
دو طرف همچنین پروژۀ «تلفیق و نمایش فناوری‌های ارتقای همزمان حاصلخیزی و بهره‌وری زمین‌های تازه احیا شده در کریدور اقتصادی چین-پاکستان-ایران» را به اجرا گذاشته‌اند که از طریق همکاری علمی و فناوری، حاصلخیزی و بهره‌وری زمین‌های تازه احیا شده را افزایش داده و به توسعۀ پایدار مناطق بیابانی کمک کرده است.
علاوه بر ایران، همکاری‌های چین با دیگر کشورهای در حال توسعه در مناطق گسترده‌ای در حال وقوع است. در آوریل ۲۰۲3، نیروگاه خورشیدی الظفره امارات متحده عربی موسوم به «واحه در صحرای الظفره» با اجرای شرکت چینی به بهره‌برداری رسید. علاوه بر این، می‌توان به فاز سوم نیروگاه خورشیدی متمرکز النو در مراکش، پروژه انرژی خورشیدی ایبری در عمان و پروژه عربستان برای شهر جدید بحر الاحمر، که بزرگترین پروژه ذخیره‌سازی انرژی در جهان است، اشاره کرد که همه با اجرای شرکت‌های چینی به بهره‌برداری رسیده‌اند. این پروژه می‌تواند نیاز سالانه نزدیک به ۲ میلیون نفر به آب شیرین را تأمین کند و وضعیت کمبود منابع آب شیرین در امارات را به میزان قابل توجهی کاهش دهد و برای توسعه اقتصادی محلی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
فراتر از همکاری در حوزه انرژی، چین به کشورهای خاورمیانه در توسعه زمینه‌هایی مانند آب‌شیرین‌کن، امور مالی سبز و کشاورزی سبز کمک می‌کند تا با چالش‌های مشترک ناشی از تغییرات آب و هوایی مقابله کنند. در مارس سال ۲۰۲5، پروژه آب‌شیرین‌کن الطویل در ابوظبی امارات، که توسط شرکت شاندونگ الکتریک پاور کانستراکشن ساخته شد، با موفقیت به بهره‌برداری رسید.
همچنین در مناطق گسترده‌تری، در صحرای جنوب آسیا، پروژه‌های انرژی که توسط شرکت‌هایی مانند شانگهای الکتریک به بهره‌برداری رسیده‌اند و به بیابان‌های بی‌کران جانی تازه بخشیده‌اند؛ در سواحل جنوب شرقی آسیا، پروژه‌های انرژی بادی که با مشارکت شرکت‌هایی مانند انویژن انرژی ساخته شده‌اند، طی شرایط نامساعد آب و هوایی «چراغ‌های کاربران را روشن نگه داشته‌اند»؛ در مناطق مرتفع آمریکای لاتین، پروژه‌های انرژی خورشیدی که توسط شرکت‌هایی چون چاینا انرژی اینجینیرینگ احداث شده‌اند، به طور پیوسته برق پاک و پایدار را در اختیار مصرف‌کنندگان محلی قرار می‌دهند.
بر اساس گزارش وبگاه وزارت اکولوژی و محیط زیست چین، چین با ۴۳ کشور در حال توسعه ۵۵ سند همکاری اقلیمی امضا کرده و در این کشورها بیش از ۳۰۰ پروژه برای توانمندسازی این کشورها در حوزه مقابله با تغییرات اقلیمی اجرا نموده و برای ۱۲۰ کشور دوره‌های آموزشی با مشارکت بیش از ۱۰ هزار نفر در این حوزه برگزار کرده است. در ماده ۹ توافقنامه اقلیمی پاریس به صراحت ذکر شده است که کشورهای توسعه‌یافته باید تعهدات لازم برای ارائه حمایت مالی به دیگر کشورها را بر عهده بگیرند، در حالی که دیگر اعضا، یعنی کشورهای در حال توسعه، صرفاً به ارائه کمک‌های داوطلبانه تشویق می‌شوند. چین اعلام کرده است که مطابق این مقررات عمل کرده و از طریق همکاری جنوب-جنوب و سایر سازوکارها، از اقدامات آب و هوایی کشورهای در حال توسعه حمایت کرده و تجربیات خود را در اختیار آنها قرار داده است.
