برتری هوایی، رهگیری لیزری و رقابت تسلیحاتی؛ جنگ بعدی ایران و اسرائیل چگونه خواهد بود؟

به گزارش روزنامه اسرائیلی هاآرتص، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای اسرائیل در حملات ۱۲ روزه به ایران از کار انداختن سامانه پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران بود که در نتیجه آن اسرائیل توانست برتری هوایی تقریبا کاملی را در عمق خاک ایران به دست آورد. این برتری، امکان حملات دقیق به برنامه موشکی بالستیک ایران، از زیرساخت‌های تولید تا سامانه‌های پرتاب را فراهم ساخت.

اما در حوزه دفاعی، تصویر پیچیده‌تر بود. اسرائیل اگرچه موفق شد تمامی پهپادهای ایرانی را به جز یک مورد، رهگیری و بخش عمده موشک‌های ورودی را نیز منهدم کند، اما، تعدادی از موشک‌های ایرانی با عبور از سامانه‌های پدافند هوایی اسرائیل، تلفات و خسارات بی‌سابقه‌ای در این کشور به جا گذاشتند.

بنابر این گزارش، انتظار می‌رود که اسرائیل در کوتاه‌مدت همچنان بتواند توانایی عملیاتی را در آسمان ایران حفظ کند، اما در افق پنج‌ تا ۱۰ ساله، احتمال این که ایران بتواند سامانه‌های پدافند هوایی پیشرفته‌تر به خدمت بگیرد و حتی به بازسازی نیروی هوایی خود بپردازد، وجود دارد.

رقابت تسلیحاتی

به‌رغم ضربات سنگین اسرائیل به زرادخانه موشکی ایران، موشک‌های بالستیک همچنان بخش محوری زرادخانه تهران را تشکیل می‌دهند و عمده‌ترین تهدید علیه اسرائیل به شمار می‌روند.

تال اینبار، کارشناس موشک و پهپاد و پژوهشگر ارشد «ائتلاف دفاع موشکی» گفت: «ایران هنوز حدود هزار موشک بالستیک دارد که می‌تواند با آن‌ها به اهدافی در خاک اسرائیل حمله کند.»

فابیان هینتس، پژوهشگر اندیشکده بریتانیایی «موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک» گفت: «یک چارچوب بوروکراتیک اختصاصی برای پیشرفت برنامه موشکی ایران وجود دارد و ایرانی‌ها به این زودی‌ها از این برنامه چشم‌پوشی نخواهند کرد. در واقع دو سازمان موازی در سپاه و ارتش جمهوری اسلامی ایران مسئول توسعه، تولید و در نهایت پرتاب موشک‌ها هستند.»

با توجه به این که شبه‌نظامیانی چون حزب‌الله که ایران سال‌ها آن‌ها را تغذیه کرده است، در درگیری‌های اخیر بسیار کمتر از حد انتظار تهران ظاهر شدند، از نقطه نظر ایران، برنامه موشکی اکنون تنها ابزاری است که هرچند محدود نتیجه داده است.

به گزارش فرانس ۲۴، در جریان جنگ ۱۲ روزه چندین موشک‌ ایرانی با عبور از سامانه‌های پدافند هوایی آمریکایی و اسرائیلی خسارات سنگین و بی‌سابقه‌ای را به اسرائیل وارد آوردند.

هزینه هنگفت دفاع اسرائیل

به گزارش هاآرتص، این جنگ فراتر از خسارات فیزیکی بار مالی سنگین دفاع موشکی را برای اسرائیل نمایان کرد. به گزارش رسانه‌های غربی، ذخیره موشک‌های رهگیر پدافند هوایی «ختس» (پیکان) اسرائیل تنها چند روز پس از آغاز نبرد به‌سرعت رو به اتمام بود. این درحالی است که هر موشک رهگیر «پیکان-۳» حدود سه میلیون دلار و هر موشک رهگیر آمریکایی «تاد» حدود ۱۲ میلیون دلار قیمت دارند.

به گزارش سی‌ان‌ان، حدود ۱۵۰ موشک تاد، یعنی نزدیک به یک‌چهارم کل ذخیره آمریکا در این جنگ ۱۲ روزه برای رهگیری موشک‌های ایرانی پرتاب شد و مجموع هزینه رهگیری اسرائیل و آمریکا در طول جنگ، حدود ۵ میلیارد شکل معادل تقریبا ۱.۴ میلیارد دلار برآورد شده است.

اما مشکل تنها مالی نیست. این سامانه‌ها بسیار پیشرفته و پیچیده هستند و سرعت تولید و جایگزینی آن‌ها بسیار محدود است.

بنابر اعلام آژانس دفاع موشکی آمریکا، در سال ۲۰۲۵ تنها ۱۲ فروند موشک تاد تولید خواهد شد و این رقم در سال ۲۰۲۶ به ۳۷ فروند می‌رسد.

با این حال به گفته آقای اینبار، حتی در این شرایط هم، دفاع تنها گزینه منطقی است. او گفت: «در واقع باید هزینه دفاع را با هزینه دفاع نکردن مقایسه کنیم. فکر کنید اگر هر ۵۰۰ موشک به هدف می‌خورد، چه می‌شد. تصور کنید که خسارتی بالغ بر ۵۰۰ برابر آن‌چه در موسسه وایزمن یا در بت یام دیدیم، اتفاق می‌افتاد. بنابراین، هرچند دفاع گران است، اما حتی اگر نجات جان انسان‌ها را کنار بگذاریم، از نظر اقتصادی توجیه دارد.»

به گفته این پژوهشگر نظامی، بار مالی اسرائیل حتی در رقابت تسلیحاتی گسترده‌تر بار ایران متوازن‌تر از آن‌چه به نظر می‌رسد، خواهد بود. به گفته او، اگرچه داده‌های مشخصی از قیمت موشک‌های ایرانی در دست نیست، اما هزینه‌ موشک‌های بالستیک میان‌برد ایران به هزینه موشک‌های رهگیری پیکان ۲ و پیکان ۳ نزدیک است. او افزود: «هزینه هر موشک برای مدل‌های پیشرفته‌تر ممکن است به راحتی از یک میلیون دلار بیشتر شود.»

ایران پیش از جنگ ۱۲ روزه از نظر ظرفیت تولید دست برتر را داشت. بنابر برآورد اطلاعاتی آمریکا، ایران در آن زمان ماهانه حدود ۵۰ موشک تولید می‌کرد. اما خسارات وارد شده به زیرساخت‌های تولید و پرتاب موشک ایران در جریان حملات اسرائیل، بازگشت به این سرعت را دشوار می‌کند.

دقت موشک‌های ایرانی

به گفته آقای هینتس، مساله اصلی این است که ایران اکنون چگونه در جهت بهبود توانمندی‌های موشکی خود پیش می‌رود؟ «به‌رغم کاستی‌هایی که در جریان حملات اکتبر ۲۰۲۴ به اسرائیل نمایان شد، همچنان بر افزایش دقت متمرکز خواهد بود یا به سوی تولید گسترده‌تر حتی با وجود دقت پایین پیش خواهد رفت؟»

آقای هینتس همچنین گفت که احتمالا ایران تلاش می‌کند با استقرار پرتاب‌گرهای موشک در نقاط پراکنده، امکان بقای آن‌ها را افزایش دهد.

این پژوهشگر افزود: «ایرانی‌ها همچنین ممکن است روی توانایی مانور و بقای خود موشک‌ها کار کنند و حتی تکنیک‌های فریب را بهبود بخشند.»

در جریان حمله موشکی سال ۲۰۲۴، موشک‌های ایرانی دقت مشکوکی از خود نشان دادند. از دور چنین می‌نمود که ده‌ها موشک خسارت زیادی به پایگاه نیروی هوایی اسرائیل در نواتیم وارد کرده‌اند، اما تصاویر ماهواره‌ای بعدی نشان دادند که به‌رغم اصابت بیش از ۳۰ موشک بالستیک به داخل یا اطراف این پایگاه آسیب بسیار محدود بوده است.

نیروی هوایی ایران در جنگ اخیر هیچ نقشی ایفا نکرد. ناوگان هواپیماها و بالگردهای ایران به‌شدت فرسوده است و بسیاری از آن‌ها به دوران شاه بازمی‌گردند

سامانه‌های پدافند هوایی چین و روسیه

عبدالرحیم موسوی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ماه گذشته گفت: « پدافند هوایی در خط مقدم دفاع از آسمان کشور اثبات کرد در مقابل هر سطحی از تهدید، ایستادگی و دشمنان ملت ایران را از خطای خود پشیمان خواهد کرد.»

بنابر تصاویر منتشر شده از سوی ایران این سامانه‌ها در جریان جنگ ۱۲ روزه دست‌کم هشت پهپاد اسرائیلی را سرنگون کردند.

با این حال، این موفقیت در برابر صدها هواپیمای نیروی هوایی اسرائیل که آزادانه و در فاصله حدود هزار و ۵۰۰ کیلومتری از اسرائیل بر فراز ایران پرواز کردند، دستاوردی ناچیز به حساب می‌آید.

تهران مدعی است که تمامی سامانه‌های پدافند هوایی از دست‌رفته در جنگ ۱۲ روزه را جایگزین کرده است، اما اعتبار این ادعا محل تردید جدی است. به گزارش هاآرتص اگر اسرائیل در آینده نزدیک دوباره حمله کند، احتمالا همچنان بدون دشواری قابل توجهی برتری هوایی را به‌دست خواهد آورد.

بنابر این گزارش، ایران تاکنون عمدتا به سامانه‌های پدافند هوایی داخلی در کنار سامانه‌های روسی چون S 300 متکی بوده است. اما این سامانه‌ها در جریان جنگ ۱۲ روزه کاملا ناکارآمد بودند و اکنون که روسیه درگیر جنگ اوکراین است، بعید است بتواند سامانه‌های جدیدی را به ایران ارائه دهد.

«میدل‌ایست‌آی» پیش‌تر به نقل از منابع عربی گزارش داده بود که چین پس از پایان جنگ ۱۲ روزه، سامانه‌های پدافند هوایی در اختیار ایران گذاشته است. اما سفارت چین در اسرائیل بلافاصله این گزارش را تکذیب کرد.

به گزارش هاآرتص، ایران در حال حاضر متمایل به خرید سامانه‌های پدافند هوایی HQ-9B، نسخه چینی S 300 و رادارهای JY-26 است.

بازسازی نیروی هوایی ایران

نیروی هوایی ایران در جنگ اخیر هیچ نقشی ایفا نکرد. ناوگان هواپیماها و بالگردهای ایران به‌شدت فرسوده است و بسیاری از آن‌ها به دوران شاه بازمی‌گردند.

نیروی هوایی ایران در کنار اف-۱۴هایی که توسط ارتش اسرائیل بمباران شدند، از اف-۴ فانتوم، اف-۵ تایگر شارک و چند فروند میگ-۲۹ و جنگنده‌های میراژ قدیمی استفاده می‌کند.

رویترز در نوامبر ۲۰۲۳ گزارش داد که تهران با مسکو برای خرید بیش از ۲۰ جنگنده سوخو-۳۵ قرارداد امضا کرده است. با این حال، گفته می‌شود که روسیه در تحویل این سفارش تاخیر داد.

همچنین بنابر گزارش‌ها، عباس عراقچی، وزیر خارجه جمهوری اسلام ایران اخیرا در سفر به چین با مقامات این کشور درباره خرید حدود ۴۰ فروند جنگنده J-10C وارد مذاکره شده است.

با این حال، به گفته آقای اینبار، حتی اگر ایران ده‌ها جنگنده جدید هم بخرد، در آینده نزدیک تهدیدی جدی برای نیروهای هوایی‌ پیشرفته‌ای چون اسرائیل نخواهد بود و بازسازی نیروی هوایی ایران نیازمند رادارهای پیشرفته، هواپیماهای آواکس، سامانه‌های ارتباطی مدرن و زیرساخت‌های کاملا جدید است.

اگرچه چین توانایی تامین همه این‌ها را دارد، اما مساله این است که آیا ایران توان پرداخت چنین سفارش‌هایی را دارد یا خیر. پاسخ در بلندمدت، ممکن است مثبت باشد.

رهگیری سریع بر فراز آسمان ایران

به‌رغم موفقیت نسبی اسرائیل در رهگیری بخش عمده موشک‌های بالستیک شلیک‌شده از سوی ایران، شماری از موشک‌ها به اهداف مورد نظر اصابت کردند.

یهوشع کالیسکی، پژوهشگر «موسسه مطالعات امنیت ملی» اسرائیل گفت که در هرگونه رویارویی بعدی، اسرائیل باید به سامانه‌های رهگیر با سرعت و برد بیشتر مجهز شود تا بتواند «موشک‌های ایرانی را در فاصله‌ای دور از مرزهای کشور و ترجیحا در همان لحظه آغاز پرتاب» هدف قرار دهد.

او با تاکید بر اهمیت «رهگیری در فاز شتاب»، یعنی مرحله درست پس از پرتاب، گفت: «با جدایی کلاهک از بوستر، امکان انهدام آن به مراتب دشوارتر می‌شود، چرا که کلاهک در ارتفاع زیاد و در مسیر حرکت به سوی هدف قرار گرفته است.»

در نتیجه، رهگیری در این مرحله مستلزم شبکه‌ای گسترده از حسگرها و سامانه‌های رهگیری است که توان اصابت به هدف را در کمتر از پنج دقیقه داشته باشند.

تال اینبار با اشاره به برنامه موسوم به «گنبد طلایی» در ایالات متحده که نخستین‌بار توسط دونالد ترامپ معرفی شد، گفت: «شاید تحقق چنین قابلیتی بیست سال طول بکشد، اما اسرائیل در عملیات اخیر بر فراز آسمان ایران به آن نزدیک شد. زمانی که برتری کامل هوایی و گشت‌زنی ۲۴ ساعته برقرار باشد، هر موشکی که بر روی سکوی پرتاب شناسایی شود، پیش از شلیک مورد اصابت قرار خواهد گرفت.»

رهگیری لیزری

یکی از مسیرهای بالقوه برای دستیابی به توان رهگیری موشک‌ها در مرحله شتاب، استفاده از سلاح‌های لیزری است. پرتو لیزر با سرعت نور حرکت می‌کند و به‌مراتب سریع‌تر از هر سامانه رهگیری متعارف است.

بر اساس گزارشی که به کنگره آمریکا ارائه شد، رهگیری موشک‌های بالستیک و مافوق‌صوت نیازمند لیزری با توان دست‌کم یک مگاوات است.

سامانه «پرتو آهنین» (Iron Beam) که با همکاری شرکت رافائل و لاکهید مارتین و با حمایت دولت جو بایدن توسعه یافته است، در حال حاضر پرتویی با توان ۱۰۰ کیلووات، یعنی یک‌دهم توان مورد نیاز ساطع می‌کند.

رهگیری موشک‌ها در مراحل اولیه پس از پرتاب مستلزم شبکه‌ای وسیع از حسگرها و سامانه‌های به‌هم‌پیوسته است. علاوه بر این، سکوی شلیک لیزر نیز باید به اندازه کافی به هدف نزدیک باشد تا از کاهش توان و پراکندگی پرتو جلوگیری شود.

به گزارش هاآرتص، در حال حاضر طرح‌هایی برای نصب لیزر روی ماهواره‌ها ارائه شده است، اما این گزینه پرهزینه‌، پیچیده و نیازمند پیشرفت در حوزه کوچک‌سازی تجهیزات، تولید انرژی و سایر بخش‌ها است. احتمالا در آینده استفاده از لیزرهای فضایی برای رهگیری موشکی امکان‌پذیر خواهد بود.