بلندیهای جولان چه هستند و چه کسی آن‌ها را کنترل می‌کند؟
وقتی اسرائیل در درگیری میان اقلیت دروزی در جنوب سوریه و نیروهای سنی بادیه‌نشین دخالت نظامی کرد، بار دیگر توجه‌ها به منطقه‌ای بسیار مورد مناقشه جلب شد.
اسرائیل اعلام کرد نیروهایش برای حفظ مناطق غیرنظامی در جنوب سوریه و محافظت از دروزی‌ها در برابر نیروهای حامی دولت که به آن‌ها در داخل و اطراف شهر سویدا حمله کرده‌اند، وارد عمل شده‌اند.
دروزی‌ها اقلیتی قومی-مذهبی و عرب‌زبان در سوریه و لبنان هستند و بخشی از آنان در اسرائیل نیز زندگی می‌کنند. برخی از آن‌ها در ارتش اسرائیل خدمت می‌کنند.
حدود ۲۵ هزار دروزی در ارتفاعات جولان که در اشغال اسرائیل است، زندگی می‌کنند؛ منطقه‌ای که حدود ۷۰ کیلومتر با سویدا فاصله دارد.
در آذر ۱۴۰۳، پس از سقوط بشار اسد، رئیس‌جمهور پیشین سوریه، اسرائیل نیروهایی را وارد منطقه حائل در ارتفاعات جولان کرد و در آنجا پایگاه‌های نظامی ساخت؛ از جمله در بخش سوری جبل‌الشیخ که بلندترین نقطه این منطقه به شمار می‌رود.
در آن زمان، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، گفت این اقدام، اقدامی موقتی برای حفاظت از کشور در برابر حمله احتمالی شورشیان سوری پس از فروپاشی حکومت اسد است.
مدتی بعد، وزیر دفاع اسرائیل، یسرائیل کاتس، اعلام کرد که نیروهای اسرائیلی «برای ماندن بلندمدت در سوریه آماده می‌شوند» و دولت اسرائیل نیز با طرحی برای گسترش شهرک‌سازی در ارتفاعات جولان موافقت کرد. چندین کشور عربی تصرف این منطقه از سوی اسرائیل را محکوم کردند.
بلندیهای جولان نام فلاتی صخره‌ای در جنوب غربی سوریه است که تا شمال شرقی اسرائیل امتداد دارد. این منطقه تحت اشغال نظامی اسرائیل است.
در جنگ شش‌روزه سال ۱۳۴۶ (۱۹۶۷)، سوریه از این منطقه به اسرائیل حمله کرد، اما اسرائیل واکنش نشان داد و حدود ۱۲۰۰ کیلومتر مربع از ارتفاعات جولان را تصرف کرد.
سوریه در جنگ مهر ۱۳۵۲ (۱۹۷۳) تلاش کرد این منطقه را بازپس بگیرد، اما شکست خورد.
دو کشور در سال ۱۳۵۳ (۱۹۷۴) توافقنامه آتش‌بس امضا کردند که طبق آن، نیروهایشان باید از دو سوی نوار باریکی به طول ۸۰ کیلومتر در ارتفاعات، موسوم به «منطقه حائل»، عقب‌نشینی می‌کردند. از آن زمان، یک واحد نظارتی سازمان ملل مسئول پایش اجرای این توافق بوده است.
در سال ۱۳۶۰ (۱۹۸۱)، اسرائیل ارتفاعات جولان را ضمیمه خاک خود کرد و شهرک‌نشینان ساخت‌وساز را در آن آغاز کردند. جامعه جهانی، به‌جز دولت آمریکا در زمان دونالد ترامپ، حاکمیت اسرائیل بر این منطقه را به رسمیت نمی‌شناسد. سوریه گفته تا زمانی که اسرائیل به‌طور کامل از ارتفاعات جولان عقب‌نشینی نکند، توافق صلحی با آن امضا نخواهد کرد.
چرا ارتفاعات جولان مهم است؟
سوریه در دوره‌ای که ارتفاعات جولان را در اختیار داشت، بارها از این منطقه شمال اسرائیل را با توپخانه هدف قرار می‌داد.
بلندترین نقطه منطقه، جبل‌الشیخ یا کوه حرمون است که ۲۸۱۴ متر ارتفاع دارد.
در روزهایی که هوا صاف است، پایتخت سوریه – دمشق – که حدود ۶۰ کیلومتر دورتر است، از بالای این کوه دیده می‌شود؛ همراه با بخش وسیعی از جنوب سوریه. تسلط بر این منطقه به اسرائیل امکان می‌دهد تا تحرکات نظامی سوریه را با چشم یا با تجهیزات راداری رصد کند.
شیب طبیعی این منطقه برای اسرائیل یک سپر دفاعی طبیعی در برابر حمله از سوی سوریه ایجاد می‌کند؛ همان‌گونه که در جنگ قبلی چنین نقشی داشت.
ارتفاعات جولان همچنین منبعی حیاتی از آب در منطقه‌ای خشک و کم‌بارش به شمار می‌رود.
آب باران این منطقه به رود اردن می‌ریزد و زمین‌های اطراف آن را حاصلخیز می‌کند؛ زمین‌هایی که برای تاکستان‌ها، باغ‌های میوه و چراگاه‌های دام مناسب هستند.
یکی از موانع اصلی در مسیر توافق صلح میان سوریه و اسرائیل، درخواست همیشگی سوریه برای بازگشت اسرائیل به مرزهای پیش از جنگ شش روزه است.
اگر این خواسته اجرا شود، سوریه کنترل ساحل شرقی دریاچه طبریه (یا «کنرت» در عبری) را به دست خواهد آورد؛ منبعی کلیدی از آب شیرین برای اسرائیل. اسرائیل خواستار تعیین مرز در نقطه‌ای دورتر در شرق است.
افکار عمومی در اسرائیل معمولاً خواستار حفظ ارتفاعات جولان است و آن را از نظر راهبردی غیرقابل واگذاری می‌داند.
چه کسانی در ارتفاعات جولان زندگی می‌کنند؟
اکنون بیش از ۳۰ شهرک اسرائیلی در ارتفاعات جولان وجود دارد که حدود ۳۰ هزار نفر در آن‌ها سکونت دارند. بیشتر ساکنان سوری ارتفاعات جولان در جریان جنگ ۱۳۴۶ منطقه را ترک کردند. در حال حاضر، جمعیتی حدود ۲۵ هزار نفر که عمدتاً از پیروان مذهب دروزی هستند، باقی مانده‌اند.
شهرک‌سازی اسرائیلی‌ها در این منطقه بلافاصله پس از پایان جنگ آغاز شد. بر اساس حقوق بین‌الملل، این شهرک‌ها غیرقانونی محسوب می‌شوند، اما اسرائیل این موضوع را نمی‌پذیرد.
پس از آن که اسرائیل منطقه حائل را در ارتفاعات جولان اشغال کرد، نتانیاهو اعلام کرد که قصد دارد جمعیت شهرک‌نشینان را در این منطقه دو برابر کند.
او گفت: «اسرائیل به نگه‌داشتن این منطقه ادامه خواهد داد، آن را شکوفا خواهد کرد و در آن سکونت خواهد داد.»
چندی پیش گیدئون سعر، وزیر امور خارجه اسرائیل، در یک نشست خبری اعلام کرد که اسرائیل به دنبال عادی‌سازی روابط با سوریه است، اما در هر توافق صلحی، ارتفاعات جولان «بخشی از اسرائیل» باقی خواهد ماند.
سوریه اعلام کرده ارتفاعات جولان از لحاظ تاریخی متعلق به آن کشور است و وعده داده که برای بازپس‌گیری این منطقه تلاش خواهد کرد.
اسرائیل اخیراً چه اقداماتی در جولان انجام داده است؟
پس از آن‌که نیروهای ارتش سوریه در برابر پیشروی شورشیان، پایگاه‌های خود در منطقه حائل را ترک کردند، نیروهای اسرائیلی کنترل آن منطقه را به‌دست گرفتند.
نتانیاهو گفت که نیروهای اسرائیلی در حال ایجاد «موضعی دفاعی و موقتی» هستند تا زمانی که توافق مناسبی حاصل شود.
او گفت:«اگر بتوانیم با نیروهای جدیدی که در سوریه شکل گرفته‌اند، روابط همسایگی و صلح‌آمیز برقرار کنیم، هدف ما همین است. اما اگر نتوانیم، برای دفاع از کشور و مرزهای‌مان، هر اقدامی لازم باشد انجام خواهیم داد.»
چندین کشور عربی این اقدام را محکوم کردند. وزارت خارجه مصر این اقدام را «اشغال سرزمین سوریه و نقض آشکار توافقات» توصیف کرد.
نتانیاهو در پاسخ گفت این اقدام برای حفظ امنیت مرزهای اسرائیل انجام شده، چون با سقوط حکومت سوریه، آن توافق «فروپاشیده است».
با این حال، پروفسور یوسی مکلبرگ از اندیشکده روابط بین‌الملل مستقر در لندن می‌گوید: «سوریه نگفته که دیگر به توافق پایبند نخواهد بود.»
او اضافه می‌کند: «این اقدام اسرائیل درواقع حرکتی پیش‌گیرانه برای حفظ امنیتش است، اما توجیه روشنی برای اقدام نظامی وجود ندارد.»
پروفسور مکلبرگ هشدار می‌دهد که این نفوذ اسرائیل به داخل خاک سوریه ممکن است روابط با دولت‌های آینده سوریه را به خطر اندازد: «اسرائیل با در نظر گرفتن بدترین سناریوها عمل می‌کند، اما این رویکرد ممکن است نتیجه معکوس داشته باشد. این راه درستی برای ایجاد دوستی با حکومت جدید نیست.»
