نبرد ادسا؛ وقتی قیصر روم جلوی شاه ایران زانو زد

در پایان این نبرد، امپراتور والرین به اسارت ارتش ایران درآمد. او تا پایان عمر در اسارت شاپور بود. به دستور شاپور تندیس‌های فراوانی در جای جای ایران ساخته شد تا لحظۀ پیروزی ایران بر روم و تسلیم قیصر روم ثبت شود.

پیش‌زمینه

بعد از به قدرت رسیدن اردشیر بابکان و تاسیس سلسله ساسانی  و تصرف تمام مناطق ایران بزرگ، ایران با ارمنستان هم‌مرز شد. ارمنستان همواره منطقه‌ای پرمناقشه میان ایران و روم بود. این منطقه در عصر اشکانیان زمینه ساز نبردهای زیادی میان ایران و روم شد. در عصر ساسانیان نیز این منطقه مجددا زمینه‌ساز نبردهای مختلف گردید. اردشیر بابکان با امپراتور روم وارد درگیری شد و توانست بر بخش‌هایی از ارمنستان تسلط یابد. او همزمان، شروع به گسترش نفوذ ایران در سرزمین‌های شام و عراق کرد و تلاش نمود تا به سمت آناتولی پیش‌روی کند.

سیاست اردشیر در عصر پسرش شاپور اول نیز ادامه یافت. شاپور شروع به گسترش نفوذ ایران در ارمنستان و سوریه و آناتولی نمود. در این زمان، امپراتور گوردیانوس تصمیم گرفت به این نفوذ پایان دهد. او به سوریه و عراق لشکر کشید و توانست لشکر شاپور را تا نزدیکی تیسفون عقب براند. با این حال در نبرد «میسیکه» شکست سختی از شاپور خورد و کشته شد.

بعد از گوردیانوس، فیلیپ عرب، دیگر قیصر روم نیز وارد جنگ با ایران شد اما او نیز از شاپور اول شکست خورد و مجبور شد قرارداد صلحی با ایرانیان منعقد کند. طبق این قرارداد، فیلیپ مجبور شد سالیانه هزاران دینار به ایران باج دهد. بعد از انعقاد این قرارداد، نفوذ ایران بر آناتولی، شام، عراق و ارمنستان بیشتر شد و شاپور شروع به تصرف ارمنستان و بخش‌هایی از قفقاز کرد. موفقیت شاپور در ارمنستان به شاپور جرات ورود به آناتولی و شامات را داد. او تا انطاکیه پیش رفت و توانست این شهر مهم و استراتژیک را محاصره کند.

پیش‌روی والرین

بعد از محاصره انطاکیه، امپراتور جدید روم، والرین، احساس خطر کرد. او که تا پیش از این، مشغول نبرد با ژرمن‌ها در غرب بود، توانست خطر ژرمن‌ها را دفع کرده و به سرعت به شرق بیاید. والرین از 31 منطقه و کشور لشکر جمع کرد و با بیش از 70 هزار سرباز به سمت انطاکیه پیش رفت. والرین توانست محاصره انطاکیه را شکسته و بخشی از شهرهای تصرف شده توسط شاپور را بازپس گیرد. این رویداد به رومی‌ها جرات پیش روی بیشتر داد و والرین به سرعت دستور حمله به عقبه سپاه ایران و تصرف سراسر بین النهرین و حتی محاصره تیسفون را داد.

همزمان، شاپور یک سیاست رندانه را پیش گرفت. او مزدوران و سربازان پیاده را به جنگ والرین فرستاد و خود با سپاه اصلی و به خصوص سواره نظامش راهی شهر «ادسا» شد و در این شهر سنگر گرفت.

همزمان، والرین شروع به پیش روی کرد اما شاپور از ادسا بیرون نیامد. والرین با سپاهش از مناطق مرتفع عبور کرد و در دشتی مسطح و پهناور میان ادسا و حران قرار گرفت. در این زمان، شاپور فرصت را غنیمت شمرد و با لشکرش از شهر ادسا بیرون آمد. همزمان سواره نظام ایران از حران به میدان نبرد تاختند و لشکر والرین در محاصره قرار گرفت.

در این زمان، یک بدشانسی بزرگ نیز دامن‌گیر ارتش روم شد. طاعون به جان لشکر افتاد و افراد زیادی را از پای انداخت. همزمان، گرسنگی و محاصره و وضعیت بد آب و هوایی، سربازان غالبا مزدور روم را خشمگین کرد. آنها دست به شورش‌های جسته و گریخته زده و برخی نیز شبانه از اردوی والرین گریختند. والرین که اوضاع را وارونه می‌دید نامه‌ای به شاپور نوشت و تقاضای گفتگو و صلح کرد. شاپور نپذیرفت و محاصره را تنگ‌تر کرد. حالا برای والرین مسجل شده بود که باید وارد میدان نبرد شود و جنگ اجتناب ناپذیر است. 

استعداد و قوا

ارتش روم:

20 الی 40 هزار لژیونر پیاده

20 الی 40 هزار پیاده‌نظام مزدور

10 هزار سواره‌نظام

ارتش ایران:

حدود 10 هزار سواره نظام سبک و تیرانداز پیاده

سه لشکر سواره نظام سنگین یا کاتافراکت

یک هنگ فیل سوار

چند گردان پیاده نظام برای محافظت از مناطق حساس

شرح نبرد

نبرد ادسا در حالی آغاز شد که نیروهای رومی در موقعیت سوق الجیشی دشواری قرار داشتند و به نحوی محاصره شده بودند. این مساله به شاپور جرات داد که حمله را آغاز کند. ابتدا کمانداران و سواره نظام سبک ایرانی شروع به حمله کرده و به قلب سپاه روم زدند. رومی‌ها که غالبا پیاده نظام بودند، سرعت زیادی نداشتند. به همین دلیل در شرایط بدی قرار گرفتند. تیرهای کمانداران ایرانی سبب به هم ریختن لژیون‌های رومی شد.

بعد از اتمام کار سواره نظام سبک و کمانداران ایرانی، لشکر اول کاتافراکت (سواره نظام سنگین سلاح) وارد میدان شده و شروع به جنگ کردند. سرعت بالای آنان و نیزه‌های بلندشان سبب آسیب شدید پیاده نظام رومی شد. در این حین، کاتافراکت‌ها عقب‌نشینی کردند. لشکر روم فریب خورده و به تعقیب کاتافراکت‌ها پرداختند. در این لحظه، لشکر دوم کاتافراکت‌ها از عقبۀ سپاه حرکت کرده و با اسب‌های تازه نفس خود به قلب لشکر روم زدند. نظم پیاده نظام رومی از بین رفت و لشکر پراکنده شد.

در این لحظه، سواره نظام ساسانی توانست به کناره‌ها نفوذ کرده و محاصرۀ لشکر روم را کامل کند. به دستور شاپور، لشکر ایران از همه جهت به رومی‌ها یورش بردند. سپاه روم از هم پاشید. بسیاری فرار کردند اما والرین و 30 هزار سربازش تسلیم شاپور شدند.

نتایج نبرد

پیروزی قاطع ایران بر روم در ادسا سبب شد روم برای مدتی مدید عقب‌نشینی کند. شاپور فاتحانه وارد آناتولی و شام شد و قصد تصرف تمام مناطق آسیای صغیر و سواحل مدیترانه را کرد. با این حال، در پالمیرا متوقف شد. شاپور وارد جنگ‌های طولانی مدت و فرسایشی با اذینه شد. اذینه توانست شاپور را متوقف کند و او نتوانست بیش از این پیش‌روی کند.

همزمان، شاپور والرین و 30 هزار سربازش را به ایران فرستاد. به دستور او از سربازان رومی نیروی کار لازم برای ساخت شهر بیشاپور، پل‌های فراوان، شبکۀ انتقال آب و ساخت جاده فراهم شد. والرین نیز به عنوان خدمتکار تا پایان عمرش در ایران ماند و در همانجا از دنیا رفت.