تبلور جاذبه های مذهبی در سرزمین آفتاب/ از مساجد کهن تا امامزادگان

جاذبه‌های مذهبی در سراسر استان مرکزی مسافران را به خودمی‌خواند، از آنان که شیفته حضور در آستان محمد عابد، فرزند امام هفتم (ع) هستند تا آنان که مشتاق دیدار کتیبه‌های قرآنی مسجد جامع ساوه‌اند.

مسجد جامع یک هزار ساله ساوه، امامزادگان هفتاد و دو تن ساروق، امامزاده محمد عابد؛ فرزند امام موسی کاظم (ع) در اراک، امامزاده عبدالله و آمنه خاتون اراک، امامزاده سید اسحاق ساوه، مسجد و مدرسه علمیه سپهداری اراک، امام زادگان آستانه، بقعه پیرمراد اراک، بقعه آقا نورالدین عراقی، کلیسای مسروپ اراک و کلیسای چناقچی زرندیه از جمله بناهای تاریخی این استان هستند که علاوه بر جاذبه‌های تاریخی، جزو اماکن مذهبی و ارزشمند معنوی نیز هستند که به سفر گردشگران این استان غنای روحی و معنوی می بخشد.

در حال حاضر استان مرکزی بیش از ۸۰۰ بنای تاریخی به ثبت رسیده دارد که در این میان نام اماکن تاریخی-مذهبی بسیاری از جمله ۳۸ مسجد و حسینیه، ۷۵ امامزاده و سه کلیسا به چشم می‌خورد.

امامزادگان آستانه شازند

امامزاده سهل بن علی مربوط به دوره صفویه و در ۴۵ کیلومتری جنوب غربی اراک واقع شده است. بعد از خراب شدن روستای آستانه در زمان حمله مغول به ایران، وجود این امامزاده مهم‌ترین دلیل توجه صفویان به آستانه و بازسازی این شهر و نوسازی آن به حساب می‌آید.

در شهر آستانه، سه امامزاده تاریخی سهل بن علی، جعفر بن علی و طالب بن علی وجود دارد که از نوادگان امام سجاد (ع) محسوب می‌شوند که بنابر دلایل نامعلومی به ایران مهاجرت کرده و در کرج ابودلف (آستانه کنونی) فوت کرده‌اند.

بر روی سنگ قبر امامزاده سهل بن علی، تاریخ ۷۷۲ هجری قمری درج شده که تاریخ وفات وی است. بنای این امامزاده دارای صحن، رواق، گنبد بزرگ و کتیبه‌ای است که بالای در ورودی وجود دارد و متعلق به اوایل سده ۱۲ هجری قمری است. مجموعه تزئینات این بنا شامل نقاشی، قطارسازی نیم‌گنبدی‌ها، دو کتیبه گچ‌بری و چند عدد پنجره چوبی مشبک بزرگ و دارای کتیبه‌هایی به خط نسخ است. این امامزاده جزو آثار به ثبت رسیده ملی ایران است.

امامزاده محمدعابد مشهد میقان

مرقد شاهزاده محمد عابد یکی از بناهای مذهبی شهرستان اراک است که در ۱۲ کیلومتری شمال شهر اراک و در مجاورت روستای مشهدمیقان واقع شده‌است. این امامزاده، مرقد محمدعابد، فرزند امام موسی کاظم (ع) و از بناهای دوره صفویه است.

محمد عابد فرزند امام موسی کاظم (ع)، هفتمین امام شیعیان بوده که از مادری به نام ام احمد متولد شده است. به نقل از مورخان، در زمان حیات امام موسی کاظم (ع)، محمد عابد ساکن شهر مدینه بوده است. بعد از انتصاب علی بن موسی رضا (ع) به عنوان ولیعهد، وی قصد سفر به مشهد و دیدار برادر خود را داشته که در میانه راه، در مکان کنونی مرقد خود فوت می‌کند.

تاریخ درگذشت وی به طور دقیق نقل نشده است ولی مورخان شیعه، اوایل سده سوم هجری قمری را زمان فوت امامزاده محمدعابد عنوان کرده‌اند.

در خصوص نحوه فوت وی اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی مورخان شیعه، عارض شدن تب شدید و مرگ طبیعی را عنوان کرده‌اند و برخی نیز حمله نظامیان عباسی به کاروان همراه وی و پناه گرفتن وی در خانه شخصی به نام عبدالله خطیب که از خوانین منطقه و دوستدار امامان شیعه بوده را نقل می‌کنند.

جاسوسان والی منطقه محل اختفای وی را به والی که «اسکندر» نام داشته است، گزارش می‌کنند و خانه مورد محاصره قرار می‌گیرد. در نبردی که بین محمد عابد و سربازان انجام می‌گیرد، محمد عابد به شهادت می‌رسد و توسط وابستگان عبدالله خطیب در مکان امروزی به خاک سپرده می‌شود.

امامزاده عبدالله و آمنه خاتون اراک

قدمت امامزاده عبدالله و آمنه خاتون شهر اراک مربوط به دوره قاجار است و این اثر در سال ۱۳۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

حرم مطهر امامزادگان عبدالله (ع) و آمنه خاتون (س)، در خیابان شهید بهشتی شهر اراک و در محله عبّاس‌آباد قرار گرفته و از جمله بناهای منحصر به فرد شهر است که قدمتی بیش از قدمت شهر اراک دارد.

امامزاده عبداللّه (ع) از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است که به‌همراه خواهرش آمنه‌خاتون (س) برای دیدار ثامن‌الحجج، حضرت علی بن موسی الرضا (ع) عازم ایران شد و سپس محل عبور ایشان به سرزمین ساوه افتاد و از آن‌جا به سلطان آباد (اراک کنونی) مهاجرت کردند و مورد حمله مخالفان و دشمنان قرار گرفتند و سرانجام، امامزاده عبداللّه (ع) به همراه خواهرش در این مکان به درجه رفیع شهادت نائل آمدند.

صندوق چوبی و قدیمی موجود در بقعه حرم مطهر امامزادگان عبدالله (ع) و آمنه خاتون (س) اراک، متعلق به دوره صفویه بوده که دارای کنده‌کاری‌های زیبا و نقش و نگارهایی منحصر به فرد در زمینه گل و بوته است و هم اکنون در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفته است.

امامزادگان هفتاد و دو تن ساروق

امامزادگان هفتاد دو تن از احفاد نوادگان امام زین العابدین (ع) و امام محمد باقر (ع) و موسی کاظم (ع) هستند. که به صورت دسته جمعی از کربلا به مقصد توس، برای زیارت علی بن موسی الرضا (ع) عازم بودند که این حرکت را مزدوران مامون دانستند و ایشان را به شهادت رساندند. بزرگ این امامزادگان پدر و پسری هستند که در کتب نامشان با بهترین القاب و توضیحات می‌درخشد.

در بقعه شرقی محوطه بزرگ ۷۲ تن که با داشتن دو گنبد، ۱۰ پله در طرفین پایه‌های دو گنبد از دیگر بقعه‌ها متمایز است دو فضای چند ضلعی وجود دارد که محل ورود فضای دوم از طرف شرق و یا به عبارت دیگر بالای سر امامزادگان عبدالله ثانی و علی صالح است.

این فضا که از نظر مساحت بقعه و ضخامت دیوارها و نقشه کلی حائز اهمیت است، دارای یک صندوق قدیمی چوبین با شش قبر مرتفع از زمین با پوشش مرمر و کاشی است. این فضا با ایوان طاق نمای ورودی به فضای اول متصل می‌شود و در مجموع ۲۵ متر است که در میانه صندوق منبت با طرح‌های هندسی و گلدانی مقبره ام سلمه به چشم می‌خورد که او دختر عمو و همسر علی صالح و مادر عبدالله ثانی است که امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) به آن دو همسران صالح و شایسته می‌گفتند.

بقعه چهل اختران (بقعه میانی) این امامزاده نیز مدفن سکینه و بانوان فاطمی است. این بقعه بین مزار شرقی (مدفن علی صالح و همسر و فرزندش) و مزار غربی (مدفن شاهزاده حسین) قرار گرفته است.

فاصله بقعه چهل اختران از بقعه شاهزاده حسین حدود پنجاه متر است و با بقعه شرقی ۱۰ متر فاصله دارد. در این مزار متبرکه همانطور که از نوشته‌های پیشینیان مشخص است جمعی از بانوان این قافله مدفون شده‌اند.

مقبره آقانورالدین عراقی در اراک

آیت‌الله آقانورالدین عراقی (۱۲۷۸ ه. ق اراک - ۱۳۴۱ ه. ق اراک) از مجتهدان و مراجع تقلید شیعه و از علمای پرنفوذ منطقه عراق عجم و از شاگردان و پیروان آخوند خراسانی بود.

وی از حامیان اصلی مشروطه طلبان عراقی به حساب می‌آمد و در چند مقطع با صدور حکم جهاد به حمایت از ایشان در اراک پرداخت.آقانورالدین عراقی پس از صدور فرمان مشروطه نیز ریاست انجمن ایالتی اراک را بر عهده گرفت.

وی در خلال جنگ جهانی اول به کرمانشاه و بعدها استانبول رفت. وی یکی از بانفوذترین و برجسته‌ترین شخصیت‌های روحانی اراک و ولایت عراق عجم (شهرستان اراک) بود و بین سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۴۲ (زمان مرگ وی) مرج تقلید غالب مردم اراک و ولایت عراق عجم بوده است. امروزه آرامگاه وی در اراک زیارتگاه مردم محسوب می‌شود و به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. پدر آقانورالدین عراقی، سید شفیع عراقی، فرزند سید احمد بود. وی با ۳۴ واسطه به امام سجاد (ع) متصل می‌شود.

مسجد جامع یک هزار ساله ساوه، از قدیمی ترین مساجد ایران

مسجد جامع ساوه از اولین مسجدهایی است که در ایران و در شهر ساوه ساخته شده و طی سال‌ها و دوره‌های مختلف توسط هنرمندان ایرانی تزئین و مرمت شده‌است. هرچند این مسجد کهن‌سال در طول قرن‌ها با توجه به تغییراتی که داشته‌است دیگر چیزی از آن مسجد اولیه باقی نمانده‌است. این مسجد تماماً از خشت و گل ساخته شده که در نوع بی‌نظیر است.

تا به حال به‌طور دقیق قدمت مسجد جامع ساوه تعیین نشده، اما قدیمی‌ترین وسیله‌ای که در این مجموعه پیدا شده، کتیبه‌هایی است که در قرن چهارم نوشته شده‌اند بنابراین این مسجد حداقل یک هزار سال عمر دارد.

با کاوش‌هایی که طی چند سال گذشته انجام شده و با کشف توده‌های گلی و آواری که به دست آمده، کارشناسان معتقدند که در محل کنونی مسجد جامع، مسجدی قدیمی‌تر وجود داشته که قسمتی از مصالح مسجد امروزی از همان مسجد اولیه تأمین شده‌است.

این مسجد مانند شهر ساوه در زمان حمله مغول آسیب‌های بسیاری دیده است سپس در دوران‌های مختلف از جمله زمان قاجار مرمت شده‌است.

این مسجد مشتمل بر یک صحن و گنبدی در جنوب، دو ایوان، یک مناره، چند شبستان، محراب‌هایی متعدد و قدیمی با خطوط کوفی و دو محراب از دوره صفویه با خط ثلث است. این بنا دارای شبستان‌ها و دهلیزهای زیبای آجری است که از آثار قرن ششم و عصر سلجوقیان به شمار می‌رود.

محراب مسجد جامعه ساوه دارای کتیبه‌های متعدد عمودی و افقی است که سه جانب آن را فرا گرفته و روی آن به خط ثلث و کوفی سوره‌هایی از قرآن کریم گچبری شده و در ضلع غربی میان شبستان‌های این بنا، ایوان باشکوه و رفیعی قرار دارد.

کلیسای تاریخی مسروپ اراک

کلیسای مسروپ اراک در سال ۱۳۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این کلیسا در خیابان چمران شهر در مرکز شهر اراک قرار دارد. بنای این کلیسا در سال ۱۹۱۴ میلادی با بهره‌گیری از منابع مالی ارامنه اراک ساخته شده است. پلان کلیسا بازیلیک مستطیل شکل بوده و در جهت شرق به غرب واقع شده است و سقف کلیسا بر روی چهار ستون که توسط قوس‌هایی به یکدیگر و به دیوارهای جانبی وصل شدند، تکیه دارد.

کلیسا دارای نورگیرهای متعددی در چهار جهت بنا است و دو ورودی در قسمت‌های جنوبی و غربی دارد. همچنین برج ناقوس خانه کلیسا در جلوی ورودی غربی واقع شده است. مجموعه بناهای ساخته شده در محوطه حیاط کلیسا شامل، مدرسه ویژه ارامنه، تالار اجتماعات و منزل کشیش است.

ساختمان اصلی کلیسا به صورت مستطیل شکل ساخته شده و از سه بخش مردم نشین، محراب و دو اتاق جانبی در مجاورت محراب تشکیل شده است. برای استحکام بنای کلیسا در داخل دیوارها و ستون‌ها، تیرهای چوبی تعبیه شده و نمای بیرونی کلیسا با آجر سفال تزئین شده است.

منبع: مهر

1981