سقوط بشقاب پرنده در تهران روزی که صنعت پتروشیمی متحول شد

۲۸شهریورماه ۱۳۵۵ در روزی که خبر «سقوط بشقاب پرنده در تهران» و «وحشت جنگ سوم جهانی میان آمریکا و شوروی»، دیگر اخبار روزنامه اطلاعات را زیر سایه خود قرار داده بود، خبر اقتصادی مهمی در صفحه نخست این روزنامه منتشر شد که اگرچه چندان به چشم نمی‌آمد، اما از آغاز یک طرح مهم در حوزه انرژی، آن‌هم با مشارکت ژاپنی‌ها حکایت داشت؛ «ساختمان بزرگ‌ترین مجتمع پتروشیمی جهان در ایران آغاز شد».

این اما نخستین‌بار نبود که همکاری‌های تهران و توکیو در حوزه انرژی خبرساز می‌شد؛ حدود ۲۳سال پیش از انتشار این خبر، ماجرای خرید نفت از ایران ازسوی ژاپن، با وجود تحریم‌ها و تهدیدهای گسترده انگلیس و آمریکا، بسیار خبرساز شده بود و رخنه‌ای در سد تحریم‌های غربی علیه دولت مصدق محسوب می‌آمد.

ماجرا از این قرار بود در شرایطی که در سال ۱۳۳۲ انگلیسی‌ها حلقه تحریم‌های نفتی را روز به روز به دور ایران تنگ‌تر می‌کردند، شرکت ژاپنی «ایدمیتسو سازوئو» با وجود خطر حمله نظامی و همچنین فشارهای سیاسی، برای خرید نفت ایران اقدام کرد و کشتی «نیشومارو» با تلاش فراوان و پس از عبور از موانع و کارشکنی‌های متعدد، در خردادماه ۱۳۳۲ در آبادان پهلو گرفت تا نفت ایران را به ژاپن انتقال دهد. این اقدام نفتکش ژاپنی در اذهان ایرانیان ماندگار و به نمادی برای دوستی دو کشور تبدیل شد.

یک طرح عظیم مشارکتی

حدود ۲۳سال بعد، همکاری تازه و به مراتب بزرگ‌تری میان تهران و توکیو شکل گرفت و عملیات ساخت مجتمع پتروشیمی جهان با همکاری شرکت سهامی پتروشیمی ایران و ژاپن در بندر شاهپور آغاز شد؛ خبری که باقر مستوفی، مدیرعامل شرکت پتروشیمی ایران آن را اعلام و تاکید کرد که این مجتمع، پروژه‌ عظیمی که نظیر آن تاکنون در جهان ساخته نشده‌است.

بسترسازی‌ها برای ساخت این مجتمع بزرگ پتروشیمی از چند سال قبل آغاز شده بود. در اردیبهشت‌ماه ۱۳۵۲ شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و ۵ شرکت ژاپنی با نمایندگی شرکت «میتسویی و شرکاء» قرارداد مشارکتی امضاء کردند که با عنوان «شرکت سهامی پتروشیمی ایران ژاپن (IJPC)» نامگذاری شد.

هدف چنین قراردادی، تولید، ذخیره‌سازی، حمل‌ونقل، بازاریابی و صدور الفین‌ها و پلی‌الفین‌ها و همچنین سایر فرآورده‌های پتروشیمی بود و نحوه مشارکت نیز میان طرفین قرارداد، به‌صورت «مساوی» درنظر گرفته شده بود؛ قراردادی که ۳۰ اعتبار داشت.

حدود یک سال پس از امضای این قرارداد، یعنی در بهار ۱۳۵۳، نخستین گام‌ها برای اجرایی‌سازی این پروژه برداشته و عملیات مقدماتی اجرای طرح از قبیل خاکریزی، تسطیح زمین، شمع‌کوبی، ایجادساختمان‌های موقت، ایجاد تاسیسات آب و برق و اسکله‌ها انجام شد.

برآوردهای اولیه درباره یک پروژه بی‌نظیر

۲۸ شهریورماه ۱۳۵۵ اما تاریخ مهمی در سیر تحولات اجرای این طرح بزرگ حوزه پتروشیمی بود؛ مقام‌های ایرانی و ژاپنی با حضور در یک نشست خبری، ابعاد مختلف این طرح و ویژگی‌های آن را تشریح کردند. دراین میان اما نقش یک ایرانی بیش از دیگران برجسته بود؛ «باقر مستوفی». از مستوفی به عنوان «پدر صنعت پتروشیمی ایران» نام برده می‌شود، چراکه در سال ۱۳۴۲ با راه‌اندازی پتروشیمی مرودشت، صنعت پتروشیمی را در ایران بنیاد گذاشته بود.

آن روز مسئولان پروژه اعلام کردند که ساخت بزرگ‌ترین مجتمع پتروشیمی جهان در ایران چیزی در حدود ۳سال‌ونیم زمان می‌برد و حدودا در اواخر سال ۱۳۵۸ آغاز به‌کار می‌کرد. براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده، حدود هزارنفر در اجرای این پروژه مشغول به‌کار می‌شدند و پس از آغاز به کار، ۳هزارو۵۰۰ نفر جذب این مجتمع پتروشیمی می‌شدند.

برآوردهای مالی نشان می‌داد که ساخت این پروژه حدود هزارو۸۰۰میلیون دلار هزینه دارد و مخارج اجرای طرح‌های زیرساختی در مسیر اجرای پروژه، از قبیل راه‌سازی، بندر، راه‌آهن، خانه‌سازی و... در این برآورد لحاظ نشده بود. در آن مقطع مسئولان مربوط اعلام کردند طرف ایرانی و ژاپنی هریک ۱۵۰میلیون دلار در این پروژه سرمایه‌گذاری نقدی انجام داده‌اند و بقیه هزینه‌ها نیز از محل وام‌های پرداختی تامین می‌شد.

همچنین برآورد شده بود که پتروشیمی ایران و ژاپن سالانه چیزی در حدود ۹۰۰میلیون دلار فروش خواهد داشت؛ درآمدی که از تولید حدود ۱۶نوع محصول به دست می‌آمد. قرار بود ۴۸درصد از تولیدات این مجتمع به مصرف ایران برسد و بقیه صادر شود.

ناقوس جنگ و جدایی ژاپنی‌ها از پروژه

اجرای پروژه مجتمع پتروشیمی ایران و ژاپن تا مقطع پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت، اما در اسفندماه ۱۳۵۷ و درحالی که پروژه حدود ۷۳درصد پیشرفت داشت، متوقف شد و در ادامه با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، پیمانکاران ژاپنی از ایران خارج شدند تا عملیات ساختمانی پروژه به‌صورت کامل متوقف شود.

پس از پایان جنگ نیز ژاپنی‌ها از حضور در پروژه سر باز زدند تا در مهرماه سال ۱۳۶۸ همه سهام شرکت پتروشیمی ایران و ژاپن به شرکت ملی صنایع پتروشیمی منتقل شود. در نهایت نیز این مجتمع با تغییر نام به «مجتمع پتروشیمی امام‌خمینی(ره)» طی یک برنامه ۵ساله و در ۴ مرحله، توسط مهندسان و پیمانکاران ایرانی به بهره‌برداری رسید.