چرا کریدور زنگزور مهم است؟

اگرچه کریدور زنگزور در ظاهر، مرزی میان ایران و ارمنستان را تشکیل می‌دهد، اما موقعیت ژئوپلیتیکی آن فراتر از یک مرز دوجانبه است. این گذرگاه به نقطه‌ای راهبردی در معادلات قفقاز جنوبی تبدیل شده که بازیگران متعددی از روسیه تا ترکیه و حتی آمریکا را وارد گفت‌وگو و رقابت کرده است. در چنین بستری، طرح اخیر ایالات متحده برای اجاره ۱۰۰ ساله این کریدور، به‌ویژه در شرایط پساجنگ 12 روزه ایران با رژیم اسرائیل، حساسیت‌های ایران نسبت به تحولات این منطقه را دوچندان کرده است.

کریدور زنگزور دقیقا کجاست؟

زنگِزور منطقه‌ای تاریخی و جغرافیایی در ارمنستان شرقی است و  در دامنه‌های کوه‌هایی با همین نام  جای گرفته و امروزه عمدتاً با استان سیونیک جمهوری ارمنستان مطابقت دارد.

اما، کریدور زنگزور (یا کریدور زنگه‌زور) به منطقه‌ای در جنوب قفقاز اشاره دارد که نقش مهمی در ارتباطات جغرافیایی و حمل‌ونقل در این منطقه ایفا می‌کند. این کریدور در واقع راهی است که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان و در نهایت به ترکیه متصل می‌کند.

کریدور زنگزور در منطقه‌ای بین ارمنستان و نخجوان قرار دارد. نخجوان یک منطقه خودمختار متعلق به جمهوری آذربایجان است که به صورت زمینی با خاک اصلی آذربایجان متصل نیست و توسط ارمنستان از آن جدا شده است. این کریدور از بخش جنوبی ارمنستان، یعنی استان سیونیک (که گاهی زنگزور نامیده می‌شود)، عبور می‌کند.

اولین منازعات بر سر کریدور زنگزور

منطقه زنگزور که امروز در کانون توجه تحولات ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی قرار دارد، در گذشته بخشی از قلمرو ایران قاجاریه بود، اما در پی عهدنامه گلستان در سال ۱۸۱۳ به امپراتوری روسیه واگذار شد. با تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، بخش‌هایی از زنگزور از جمله مناطق گوریس، کاپان، مغری و سیسیان در چارچوب جمهوری شوروی ارمنستان تعریف شد و در سال ۱۹۹۵ رسماً به استان سیونیک پیوستند.

در ۲۹ نوامبر ۱۹۲۰، با استقرار حکومت شوروی در ارمنستان، روز بعد مقامات آذربایجان شوروی به منظور رفع مناقشات ارضی، با واگذاری زنگزور به جمهوری تازه‌تأسیس شوروی ارمنستان موافقت کردند؛ تصمیمی که بخشی از توافقات داخلی اتحاد جماهیر شوروی در بازتوزیع سرزمینی بود.

با نزدیک شدن به پایان دهه ۱۹۸۰ و شعله‌ور شدن دوباره مناقشه قره‌باغ، تنش‌های قومیتی در این منطقه نیز بالا گرفت. در این دوران، ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان به ارمنستان مهاجرت کردند و در مقابل، تمامی آذربایجانی‌های ساکن زنگزور و دیگر مناطق ارمنستان نیز به جمهوری آذربایجان گریختند.

در دوران شوروی، مسیر راه‌آهنی که از اردوباد، آگاراک، مغری، منجیوان و زنگلان عبور می‌کرد، زنگزور را به دیگر نقاط منطقه متصل می‌کرد. اما با آغاز جنگ اول قره‌باغ، این مسیرها به‌ویژه مسیر زمینی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان، که از خاک ارمنستان می‌گذشت، قطع شد و ارتباط مستقیم زمینی میان آن‌ها از بین رفت.

دلیل اهمیت تنگه زنگزو برای ایران پس از جنگ 12 روزه

نگرانی ایران صرفاً به از دست رفتن یا انسداد مرز با ارمنستان محدود نمی‌شود؛ بلکه دغدغه اصلی، پیامدهای راهبردی فعال شدن این مسیر است. بسیاری از تحلیل‌گران معتقدند نگرانی‌های مطرح‌شده در مورد حذف مرز ایران و ارمنستان، بیشتر برای بیان دغدغه‌های عمیق‌تر است: ازجمله افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز، تقویت ائتلاف‌های جهان ترک‌ها، گسترش نقش ناتو در نزدیکی مرزهای ایران و کاهش وابستگی جمهوری آذربایجان به مسیرهای ترانزیتی ایران  چراکه فعال شدن کریدور زنگزور، با عبور مستقیم از خاک ارمنستان، می‌تواند جمهوری آذربایجان را مستقیماً به نخجوان متصل کند و مزیت ژئوپلیتیکی ایران در این مسیر را از میان ببرد.

از سوی دیگر، اهمیت این کریدور برای جمهوری آذربایجان نیز روشن است که به روابطش با ایران نیز مرتبط است؛ این کشور به‌دنبال دسترسی بی‌واسطه به نخجوان بوده و هم‌زمان از حمایت ضمنی غرب برای تسهیل اتصال به اروپا و مسیرهای انرژی برخوردار است. در این میان، تهران نیز با دقت تحولات را رصد می‌کند، چراکه هرگونه تغییر در وضعیت این گذرگاه، هم‌زمان بر روابط ایران با ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و حتی روسیه و آمریکا اثرگذار است.

در همین بستر، روابط تهران و باکو زیر ذره‌بین قرار گرفته است. در حالی‌که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان، در پیامی خطاب به مسعود  پزشکیان، مناسبات دو کشور را «در سطح بسیار عالی» ارزیابی کرد و از تداوم آن سخن گفت. اما  برخی مقامات ایرانی همچنان نسبت به روابط تهران-باکو هشدار می‌دهند. از جمله، کامران غضنفری، نماینده تهران در مجلس که پیش‌تر ادعا کرده بود  پهپادهای اسرائیلی از خاک و آسمان جمهوری آذربایجان برای حمله به ایران استفاده کرده‌اند. در این مورد وی گفته بود: «بمباران تبریز، اردبیل، رشت و تهران نتیجه مستقیم همکاری مستقیم باکو با اسرائیل بوده است.»  چنین اظهاراتی در کنار احتمال اجاره کریدور زنگزور، نگرانی‌های امنیتی ایران را به‌شکل محسوسی افزایش داده است.

در این میان  علی‌اف در آخرین اظهارات خود با اشاره به طرح  آمریکا گفته است: «هیچ اپراتور، هیچ تاجری، هیچ اجاره‌دهنده‌ای نمی‌تواند در خاک ما باشد.»

از طرفی دیگر با اشاره به جنگ 12 روزه  افزوده است: «جاسوس‌های حرفه‌ای در مرز هستند و فعالیت‌های جاسوسی علیه ایران انجام می‌دهند. به خصوص در جریان درگیری اخیر ایران و اسرائیل، آن‌ها در امتداد مرز ایران حرکت کردند. آن‌ها همچنین ما را از طریق دوربین‌های دوچشمی نیز تماشا می‌کنند، اما ما نیز آن‌ها را از خاک خود تماشا می‌کنیم. فردا، ارمنستان می‌تواند هر کشوری را برای این کار دعوت کند. مسئله اصلی برای ما این است که من به همکارم در ابوظبی گفتم که ما باید عبور بدون مانع و ایمن از آذربایجان به آذربایجان داشته باشیم. و این عبور از یک منطقه آذربایجان به منطقه دیگر است.»

 موضع  بازیگران در مورد تنگه زنگزور 

در پی ارائه طرح آمریکا در خصوص اجاره 100 ساله کریدور زنگزور در چند روز اخیر، ارمنستان از اصطلاح «چهارراه صلح» استفاده کرده است. در شرایطی که اختلافات ایروان و باکو بر سر نحوه بازگشایی مسیرهای ارتباطی همچنان پابرجاست، آمریکا با ارائه این پیشنهاد  مدعی است هدفش از این طرح، تسهیل روند صلح و حل‌وفصل مناقشات میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان است.

پاسخ ارمنستان اما «نه» است.  نازلی باغداساریان، سخنگوی وزارت امور خارجه ارمنستان اشاره کرده است: «ارمنستان موضوع رفع انسداد زیرساخت‌های منطقه‌ای را صرفاً در چارچوب حاکمیت، تمامیت ارضی و حیطه قضایی جمهوری ارمنستان بررسی می‌کند.» وی تأکید کرد: «اجاره زمین‌های ارمنستان فقط برای مصارف کشاورزی امکان‌پذیر است.»

مقامات ارمنستان در حالی که ازآن داشتند از واژه کریدور برای منطقه زنگزور استفاده نمی‌کنند به «چهار راه صلح» اشاره کرده‌اند. 

الهام علی‌اف، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان، اما با تاکید بر قطعیت اجرای پروژه  کریدور زنگزور  در اظهارات روز گذشته خود گفته است: «کریدور زنگزور تا بهار سال آینده به‌طور کامل آماده خواهد شد.»

حال در گفت‌وگوی روز گذشته علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی کشورمان، با همتای ارمنی‌اش بار دیگر موضع ایران مشخص شده است؛ ایران   بر سیاست اصولی مبنی بر عدم پذیرش هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی درمنطقه قفقاز جنوبی تأکید کرده است.

در این میان ارمنستان نیز  با تأیید همسویی موضع این کشور با ایران، اعلام کرد که درمواضع ارمنستان درخصوص راه‌گذرهای منطقه‌ای تغییری ایجاد نشده است. وی همچنین تاکید کرد که ایروان هرگونه توافقی که حاکمیت ملی این کشور را نقض کند، رد می‌کند. این مساله سویه مشترک ایران و ارمنستان در خصوص کریدور زنگزور را نشان می‌دهد.