فراموشی تاب آوری در میان انبوه چالش‌های اجتماعی

کشور ما نیز با سابقه ای طولانی در مقابله با چالش های انسانی و غیر انسانی از این قاعده مستثنی نیست. در این شرایط تاب آوری اجتماعی و چالش‌های پیش روی جامعه ایران برای حفظ و تقویت تاب آوری موضوع مهمی است که قابل چشم پوشی نیست. معصومه کمال الدینی دکترای جامعه شناسی و پژوهشگر اجتماعی در این باره صحبت می‌کند.

کمال الدینی با اشاره به مفهوم اصلی و ریشه کلمه تاب آوری خاطرنشان کرد: معنای اولیه واژه تاب آوری " ظرفیت تطابق و انعطاف پذیری ، سازگاری و مقاومت یک سازه در هنگام مواجهه با یک فشار ، تنش و بحران بود "؛ اما بعد از گذار این واژه از علوم فیزیکی و مهندسی و ورود آن به ادبیات علوم روانشناسی و علوم اجتماعی ، مفهوم تاب آوری افراد و گروهها و اجتماعات به عنوان سازه های روانی و اجتماعی نیز شامل این تعریف شدند و شاخه هایی از جمله تاب آوری اجتماعی به آن اضافه شد.

مفهوم تاب آوری و وابستگی آن به توده افراد

وی به جامعیت مفهوم تاب آوری و وابستگی آن به توده افراد اشاره کرد و افزود: اصطلاح "تاب آوری اجتماعی" اولین بارتوسط "ویلیام نیل آدگر" استاد جغرافیای انسانی دانشگاه اکستر انگلستان مطرح شد. او تاب آوری اجتماعی را به عنوان توانایی گروهها و یا جوامع و نهادها برای مقابله با تنش و اختلالات بیرونی در مواجهه با تغییرات اجتماعی ، سیاسی و زیست محیطی تعریف می کند. تاب آوری اجتماعی نه بر فرد که بر توانایی گروه ها یا جوامع برای مقابله با فشارها و آشفتگی های بیرونی در مواجهه با بحرانها و تغییرات اجتماعی و اقلیمی تاکید دارد و گرچه توصیف تاب آوری در روانشناسی با جامعه شناسی متفاوت از یکدیگر بکار برده می‌شود؛ اما هر دو در یک جنبه که توانایی ایستادن و واکنش مثبت به فشار یا تغییر است، مشترک هستند. "بک من" یکی از محققین حوزه تاب آوری نیز در سال ۲۰۰۶ مفهوم بازگشت و بهبودی افراد یا جوامع پس از یک بحران را به این تعریف اضافه کرد. او تاکید دارد تاب آوری اجتماعی به ظرفیت خانواده و جامعه برای بازگشت و بهبودی پس از فاجعه و ظرفیت آنها برای ساماندهی و توانایی برای انطباق و ایجاد ظرفیت مقابله با شوک های آینده تمرکز دارد.

تاثیر ویژگی های ذاتی یک اجتماع بر میزان تاب آوری آن

وی با تاکید بر تاثیر ویژگی های ذاتی یک اجتماع بر میزان تاب آوری آن گفت: ما باید درتعریف تاب آوری اجتماعی به این موضوع دقت کنیم که تاب آوری اجتماعی یک مشخصه و ویژگی مستمر و اجتناب ناپذیر اجتماعات است و بر مفهوم سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی و ساختارهای اجتماعی و... تاکید دارد و بر اساس پذیرش این ویژگی است که اجتماعات می‌توانند با مشکلات و سختی‌ها سازگاری پیدا کنند و یا برعکس درمانده و دچار اختلال در روند و نظم اجتماعی شوند.

ویژگی های یک جامعه تاب آور

کمال الدینی درباره ویژگی های یک جامعه تاب آور خاطرنشان کرد: اجتماع تاب آور جامعه ای است که توانایی تحمل شوک ها و ضربه های وارد شده و ظرفیت بازگشت به حالت عادی در زمان و پس از بحران و امکان و فرصت برای تغییر و سازگاری را دارا باشد. بر عکس در جامعه ناتاب آور ، مفاهیمی مانند شکنندگی، حساسیت، ناتوانی در تغییر ، آسیب پذیری، ضعف در انعطاف پذیری، عدم مقاومت، انحطاط، شکست و انفعال بسیار به چشم می خورد . ویلیام نیل ادگر استاد جغرافیای انسانی در سال(۲۰۰۰) عنوان کرد در جوامعی که تنوع منابع وجود دارد انعطاف پذیرتر و لاجرم تاب آورتر هستند. سوزان کاتر استاد گروه تحقیقات جغرافیا و آسیب پذیری دانشگاه کالیفرنیا نیز در سال (۲۰۰۸) معتقد بود در جوامعی که توزیع ثروت، سیستم های حمایتی بیمه، دسترسی بیشتر و برابر به منابع مالی، شبکه های اجتماعی و مشارکت اجتماعی و درک خطر بالاتری دارند ، دارای تاب آوری بیشتری خواهند بود.

جامعه تاب آور می‌تواند با برخی از ویژگیهای بحران، سازگاری موفق داشته باشد

تبدیل ویژگیهای آسیب پذیری به ظرفیت مقابله و سازگاری در جوامع تاب آور

استفاده از تمام ظرفیت اعضای جامعه در جامعه تاب آور

این جامعه شناس ادامه داد: در واقع جامعه تاب آور جامعه ای است که پس از آموزش و یادگیری تاب آوری بتواند عملکرد مثبتی در حین تنش از خود نشان دهد و در عین حال با بعضی ویژگیهای بحران سازگاری موفق داشته باشد. از سوی دیگر جامعه تاب آور ظرفیت اجتماعی بالقوه و بالفعل برای بازسازی روانی و اجتماعی بالایی دارد ، در جوامع تاب آور شبکه های محلی ، شبکه‌های خویشاوندی و همسایگی و اجتماعات محلی بسیار قوی و منسجم و فعالانه عمل می‌کنند و برای بهبودی محله و اعضای جامعه و گروههای محلی تلاش آگاهانه و مشارکت فعالانه‌ای دارند. در واقع باید بر این موضوع تاکید کرد که در جوامع تاب آور ویژگی‌های آسیب پذیری تبدیل به ظرفیت مقابله و سازگاری شده‌اند و سعی می‌شود از تمام ظرفیت اعضای جامعه فارغ از جنسیت ، قومیت و نابرابری های اقتصادی و اجتماعی برای بهبودی و انعطاف پذیری جامعه استفاده گردد.

نقش غیرقابل انکار آگاهی عمومی بر تاب آوری اجتماعی

وی با اشاره به نقش غیرقابل انکار آگاهی عمومی بر تاب آوری اجتماعی افزود: آموزش وارتقاء آگاهی های عمومی مردم باعث افزایش و یادگیری تاب آوری است و آگاهی عمومی خود یکی از شاخص های تاب آوری جوامع است؛ چرا که تاب آوری آموختنی است و جوامع می‌توانند برای رسیدن به این ویژگی آگاهی‌های خود را اصلاح و به روز رسانی کنند. از سوی دیگر آگاهی‌های اجتماعی و آموزش یکی از ویژگیهای سرمایه اجتماعی در جوامع است که ارتباط مستقیم با تاب آوری اجتماعی دارد. منظور از آگاهی توجه به دو چیز است. مورد اول آگاهی های تخصصی مواجهه با شرایط بحرانی و توانمند ساختن شهروندان از طریق آگاهی و آموزش و مورد دوم آگاهی جامعه از وجود نهادهای مرتبط بامدیریت بحران و عملکرد مسئولان اموراجتماعی و شهری در وضعیت بحرانی و چگونگی مشارکت اجتماعی و فعالیت هدف دار و تاثیرگذار در جامعه خود است.

خانواده از مهم ترین عوامل افزایش تاب آوری فردی و اجتماعی

این پژوهشگر اجتماعی با تاکید بر نقش غیرقابل انکار خانواده به عنوان هسته اصلی جامعه گفت: خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی مهم و یک عامل حمایتی و محافظتی در ایجاد پیوندهای خویشاوندی و خانوادگی، یکی از مهم ترین عوامل افزایش تاب آوری فردی و اجتماعی است. خصوصا در گروههای اجتماعی زنان ، کودکان و سالمندان، خانواده و حمایت های آنها بسیار مهم است. مک کویین متخصص حوزه تاب آوری اجتماعی در سال (۲۰۰۵) عنوان کرد که معتقد است خانواده با ایجاد یک محیط پایدار و حمایتی، ثبات، هماهنگی و رشد اعضای خانواده را فراهم می کند و رفتارهای اجتماعی مقاوم در برابر تأثیرات منفی بحران یا استرس را تقویت می کند، اما در مقابل ، یک محیط خانوادگی با عملکرد نامناسب منجر به پریشانی، افسردگی یا اضطراب و ناتوانی عمومی در کنار آمدن با ضربه یا چالش های دیگر می شود. بطور مثال ما در زلزله بم بعد از مطالعه گروه اجتماعی زنان پس از ۱۴ سال از زلزله، به این یافته رسیدیم که زنان برخوردار از حمایت خانوادگی و خویشاوندی بیشتر در برابر بحرانهای روانی - اجتماعی زلزله سازگاری و تاب آوری نشان داده اند و کمتر دچار افسردگی و گرایش به انتخاب‌های غیرمنطقی شده‌اند .

به گفته وی، خانواده به عنوان یک عامل موثر بر شخصیت فرزندان نقش مهمی در تاب آوری آنها در پیشگیری مصرف سیگار و مواد مخدر و در بهبودی و ترک اعتیاد دارد؛ چرا که یکی از تاثیرات کارکرد سالم خانواده این است که فرصتهایی برای اعضای خود ایجاد می کند تا توانایی و قابلیت های خود را بشناسند و باعث افزایش خود شکوفایی و تاب آوری آنها می گردد.

همکاری ثمربخش میان سازمان های مردم نهاد و دولت اصل مهم در تقویت تاب آوری

کمال الدینی همکاری ثمربخش میان سازمان های مردم نهاد و دولت را اصل مهمی در تقویت تاب آوری خواند و گفت: فرض اولیه ما این است که با هدف افزایش تاب آوری اجتماعی در شرایط بحرانی، سازمانهای دولتی و مردم نهاد در کنار اعضای جامعه تشکیل دهنده جامعه مقاوم و تاب آور در بحران خواهند بود؛ چرا که توانایی و کارکرد و همکاری آنها با یکدیگر می تواند بر عملکرد سازگار و مقاوم جامعه در برابر بحران ها تأثیرگذار باشد. بطور مثال سازمانهای دولتی با اجرای طرحهای توسعه اقتصادی وکارآفرینی جوامع درمعرض خطر و یا آموزش عمومی از طریق مدارس و رسانه ها و سازمان های مردم نهاد و ارائه راهکارهای اجتماع محور می توانند در افزایش تاب آوری اجتماعی موثر باشند . سازمانهای محلی می توانند با مشارکت مردم بومی یک جامعه در شناسایی ظرفیت و منابع خود (مهارت ها ، تخصص ، اقتصاد) و رفع نقاط ضعف شناسایی شده در این مناطق در افزایش تاب آوری و کاهش آسیب پذیری اجتماعی تاثیرگذار باشند؛ چرا که شهروندان در ایجاد و اجرای چشم انداز و اهداف جامعه، نقش اصلی را ایفا می کنند.

منبع: ایسنا

70