احترام به سادات و ذریه پیامبر/ آیا سادات سهمی در آیه مودت دارند؟

بسیاری معتقدند توجه خاص شیعیان به سادات و ذریه ی حضرت زهرا سلام الله علیها نشأت گرفته از دستور الهی به پیامبر اکرم (ص) که فرمود: قُل لا أَسئَلُکُم عَلَیهِ أَجراً إِلاَّ المَوَدَّةَ فِی القُربی‏؛ (ای پیامبر!) بگو من هیچ مزدی از شما بر رسالتم درخواست نمی‌کنم جز دوست ‏داشتن نزدیکانم (اهل بیتم). برخی از مفسرین واژه «قربی» را به شکل عام تفسیر کردند یعنی خویشاوندان، اما برخی دیگر از مفسرین، این واژه را به شکل خاص تفسیر کردند و مشمول اهل بیت پیامبر و مشخصاً محدود به ایشان دانستند.

باید به این نکته ظریف توجه داشت که مودّت نسبت به خاندان پیامبر (ص) در این آیه دستوری از جانب خداوند به امت پیامبر است تا آنها مزد زحمات رسول خدا را با محبت کردن به نزدیکان پیامبر در زمان حیات و بعد از ممات آن حضرت بپردازند و تا آنجا ادامه دهند که آخرین امام معصوم (امام زمان علیه السلام) به میان آنان حاضر شود و به وظیفه خویش در قبال ایشان (امام زمان) عمل نمایند.

اگر آنگونه که در قرآن ذکر شده، به مودّت به اقرباء رسول خدا (ص) بعنوان یک بدهی بزرگ امّت پیامبر - در ازای رسالت - به ایشان نگاه کنیم و آن را به صورتحسابی تشبیه کنیم که باید بپردازیم، باید پی به این نکته ببریم که ما همواره مدیون آن حضرت هستیم و باید در طول حیات خود دین خودمان را نسبت به ایشان ادا نماییم. مودّت به نزدیکان پیامبر اکرم (ص) گرچه کار شاقی به شمار نمی‌رود اما از ارزشمندترین اعمال امّت پیامبر به حساب می‌آید و به عنوان معیار ایمان بندگان تلقی می‌شود.

توضیح ساده این سخن این است که اساساً پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اجر و پاداشی از مردم نمی‌خواهد، چرا که پاداش او به عهده‌ی خداست و آن چه به عهده‌ی مسلمانان است و از آن انتظار می‌رود موالات و دوستی اهل بیت علیهم السلام است.

معنای لغوی «قربی» و مصداق آن

قُرب، مصدر و متضاد بُعد (دوری) به معنای نزدیکی و دنّو است. قرابت و قُربی به معنای نزدیکی و خویشاوندی نَسَبی است. زمخشری می‌گوید: قُربی مصدری است مثل زُلفی و بُشری، به معنای قرابت و نزدیکی. لغت‌نامه‌ها و فرهنگ‌ها نیز عموماً آن را به معنای خویشاوندی و قرابت نسبی گرفته‌اند.

درباره مصداق ذی القربی به خصوص در آیه مودت نظرات مختلفی وجود دارد.

خویشاوندان سببی یعنی مشرکان قریش: اکثر مفسران اهل سنت پس از نقل روایات در معانی و مصادیق ذی القربی، آن را به مشرکان قریش که فامیل نسبی پیامبر (ص) بودند، تفسیر کرده‌اند که خداوند اجر رسالت را دوستی مشرکان قریش مطالبه کرده است. طبری و ابن کثیر و آلوسی بیشتر بر آن تأکید دارند و مکّی بودن سوره را مؤید آن دانسته‌اند. روایات نقل شده از پیامبر (ص) در معانی دیگر را نیز مورد توجه قرار نداده یا با سند آن‌ها را ضعیف دانسته‌اند.

خویشاوندان سببی در مدینه (و انصار): برخی مفسران گفته‌اند که انصار مال نسبتاً زیادی برای پیامبر (ص) آورده بودند چون انصار از ناحیه سلمی بنت زید النجار (مادر عبدالمطلب) و نیز از جانب آمنه بنت وهب، با پیامبر (ص) فامیل بودند! در پاسخ آنان این آیه نازل شد که پیامبر (ص) بگو که اجری، جز دوستی و مودت خود را به خاطر خویشاوندی با شما نمی‌خواهم!

اهل بیت (ع) مصداق ذی القربی: بنابر نظر مشهورِ نزدیک به اجماع در شیعه، منظور از ذی القربی امام معصوم (ع) است و به تصریح برخی، شامل حضرت فاطمه (س) نیز می‌شود. اما در منابع معروف اهل سنت علی رغم تلاش برخی برای تطبیق ذی القربی به مشرکان قریش، مفسران و محدثان معروف، که آن را به اهل بیت و اقربای نبی و آل محمد (ص) و مخصوصاً به علی و فاطمه و دو فرزندشان و … تطبیق کرده‌اند و احادیث مربوط به آن را نقل کرده‌اند.

البته مودت فی القربی هم به نوعی دیگر می‌تواند خطابی عمومی به مخاطبان در نیکی به خویشان باشد (با توجه به سایر توصیه‌هایی که در سور مکی به احترام و همکاری با ذی القربی بیان شده: ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی) وهم می‌تواند خطابی به قریش باشد که با اقربای خود و از جمله پیامبر هم که خویش و قوم شماست مهربان باشید و از ازار و اذیت او دست بردارید.

سهم سادات و ذریه حضرت زهرا (س) از آیه مودّت چقدر است؟

حال اگر آیه مودّت را مخصوص اهل بیت پیامبر علیهم السلام در نظر بگیریم، چگونه برخی چنین استنباط می‌کنند که این مودّت باید شامل همه ذریه حضرت زهرا (اعم از ائمه معصومین علیهم السلام و غیرهم از ذریه دخت گرامی پیامبر) نیز بشود؟

برخی اینگونه استدلال می‌کنند که مودّت، کار پر زحمت و پر مشقتی مانند حج، زکات، روزه و شبیه آن نیست که به هزینه مالی و مجهود جسمی نیاز باشد، یعنی مودّت عملی است در حد آزار نرساندن و احترام گذاردن به منسوبان پیامبر اکرم (ص) است نه بیشتر و نه کمتر. لذا در اینجا وسعت بخشیدن به دایره واژه «قربی» به حدی که شامل همه ذریه حضرت زهرا (س) بشود، به نظر می‌رسد زیان چندانی به معنای خاص «قربی» نرساند.

از سوی دیگر برخی به آیه خمس اشاره می‌کنند که می‌فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَیٰ»، و معتقدند که پس از غیبت امام زمان (عج) وقتی شیعیان هر سال خمس مال خود را پرداخت می‌کنند، نیمی از آن را تحت عنوان سهم امام زمان (عج) و نیمی دیگر تحت عنوان سهم سادات می‌پردازند و معتقدند حق «ذی القربی» و نزدیکان پیامبر اکرم (ص) را اینگونه بجا می‌آورند.

بنابر این اگر «ذی القربی» در آیه خمس شامل حال سادات و ذریه حضرت زهرا (س) می‌شود، پس می‌توان سادات و ذریه دخت گرامی پیامبر اکرم (ص) را نیز در واژه «قربی» در آیه مودت گنجاند و آنان را نیز - بخاطر قرابت و انتساب به رسول خدا (ص) - شایسته مودّت و احترام دانست. یعنی کسانی که سهمی در آیه خمس دارند می‌توانند در آیه مودّت نیز دارای سهم باشند.

ذریه رسول خدا (ص) در فرمایشات آن حضرت

رسول خدا (ص) در ذیل آیة شریفه «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛ امید است پروردگارت تو را به مقام ستوده برساند! فرمود: «إِذَا قُمْتُ الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ تَشَفَّعْتُ فِی أَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی فَیُشَفِّعُنِی اللَّهُ فِیهِمْ وَ اللَّهِ لَا تَشَفَّعْتُ فِیمَنْ آذَی ذُرِّیَّتِی»؛ وقتی در مقام محمود قرار گرفتم، برای کسانی که از امتم گناه انجام داده اند، شفاعت می‌کنم و خدا نیز شفاعتم درباره آنان را می‌پذیرد، به خدا قسم! درباره کسانی که ذریّه ام را اذیت کرده اند، شفاعت نمی‌کنم.

همچنین امیر مؤمنان علی (ع) نقل کرده است، که رسول خدا (ص) فرمود: «أَیُّمَا رَجُلٍ صَنَعَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ وُلْدِی صَنِیعَةً فَلَمْ یُکَافِئْهُ عَلَیْهَا فَأَنَا الْمُکَافِئُ لَهُ عَلَیْهَا»؛هر کسی به یکی از فرزندان من احسانی روا دارد و او برایش جبران نکند، من به او پاداش می‌دهم (و احسان او را جبران می‌کنم).

در بحار الانوار اینگونه آمده است، امام رضا (ع) می‌فرماید: «قَالَ النَّبِیُّ (ص): النَّظَرُ إِلَی ذُرِّیَّتِنَا عِبَادَةٌ، فَقِیلَ لَهُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! النَّظرُ إِلَی الْأَئِمَّةِ مِنْکُمْ عِبَادَةٌ أَمِ النَّظَرُ إِلَی جَمِیعِ ذُرِّیَّةِ النَّبِیِّ (ص)؟ فَقَالَ: بَلِ النَّظَرُ إِلَی جَمِیعِ ذُرِّیَّةِ النَّبِیِّ (ص) عِبَادَةٌ مَا لَمْ یُفَارِقُوا مِنْهَاجَهُ وَ لَمْ یَتَلَوَّثُوا بِالْمَعَاصِی». رسول خدا (ص) فرمود: نگاه به (چهره) فرزندان، عبادت است. گفته شد: ای رسول خدا (ص)! نظر و نگاه به امامانی از شما عبادت است و یا نگاه به (چهره) تمامی ذریه و نسل شما؟ فرمود: بلکه نگاه به تمامی ذریة پیامبر (ص) عبادت است تا وقتی که از روش پیامبر (ص) جدا نشده و آلوده به معاصی نشده باشند.

بستن راه سوء استفاده کنندگان

همچنین در بحار الانوار آمده، روزی امام رضا (ع) در مجلس مأمون با عدّه ای از حاضران گفتگو می‌کرد، برادرش «زید بن موسی» نیز در گوشه‌ای از مجلس عدّه ای را دور خود جمع کرده، برای آنان از فضیلت سادات و اولاد پیغمبر (ص) صحبت می‌کرد. و با افتخار می‌گفت: «ما چنین هستیم و چنان هستیم!» در این هنگام امام رضا (ع) با صدای بلند او را صدا کرده، تمام اهل مجلس را متوجه ساخت و آنگاه به زید فرمود: «ای زید! سخن نقالان کوفه تو را مغرور کرده که می‌گویند: خداوند ذریه فاطمه (س) را از آتش جهنّم مصونیت بخشیده است؟! به خدا قسم! آنچه شنیده‌ای مقصود فرزندان بی واسطة فاطمه (س)، یعنی حسن و حسین و دو خواهر ایشان است و آیا تو [با پدرت] موسی بن جعفر' یکسانی؟ او خدا را اطاعت می‌کرد، روزها روزه می‌گرفت، شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و تو هم از فرمان خدا سرپیچی می‌کنی، با این حال هر دوی شما اهل سعادت و بهشت خواهید شد [او با عمل و شما بدون عمل]؟! علی بن حسین (ع) می‌فرمود: «نیکوکار ما اهل بیت پیامبر (ص) دو برابر اجر دارد و بدکار ما دو برابر عذاب خواهد داشت.»

خلاصه مطلب

برای جمع بندی آنچه در بالا گفته شد بد نیست به نمونه قابیل و هابیل در قرآن نیز اشاره کنیم، آنها گرچه فرزندان حضرت آدم علیه السلام و از یک پدر و مادر بودند اما خداوند متعال از آن دو به دلیل داشتن دو عقیده متفاوت، یکی بعنوان حق و دیگری را بعنوان باطل یاد کرده است. قابیل و هابیل با اینکه با حضرت آدم علیه السلام نسبت و قرابت داشتند اما دارای منزلت یکسانی نزد خدا نبودند، بنابرین سادات و ذریه پیامبر (ص) نیز باید حساب قرابت و انتساب خویش به پیامبر اکرم را از سایر مسائل بویژه از مسئله اطاعت و پیروی از دستورات الهی جدا بدانند و این قرابت را مجوزی برای ارتکاب خطاها در نظر نگیرند، چراکه در نسبت و قرابت به پیامبر اکرم (ص) فضیلت است اما در ارتکاب معصیت و گناه، عقابی وجود دارد.

در پایان و با توجه به توصیه‌های پیامبر اکرم (ص) در خصوص ذریه خود، لازم است مردم مودّت و احترام به سادات را سر لوحه خود قرار داده و این کار را به حساب ادای دین خویش به اقرباء رسول خدا بگذارند، با این حال سادات نیز نباید سیادتشان را به وسیله‌ای برای تحمیل احترام به دیگران تبدیل کنند.

منبع: مهر

1981