وضعیت مصرف مواد و الکل در دانشگاه های کشور

نتایج ارزیابی‌های وزارت بهداشت و وزارت علوم از وضعیت مصرف مواد و الکل در دانشجویان دانشگاه‌های تحت پوشش حاکی از آن است که اختلالات روان، گرایش یا اعتیاد به مصرف مواد و الکل در دانشجویان، به یک معضل نیازمند اقدامات فوری تبدیل شده است. این ارزیابی‌ها در قالب«بررسی سیمای زندگی دانشجویی» توسط سازمان امور دانشجویان وزارت علوم و «سبک زندگی» توسط اداره سلامت روان وزارت بهداشت انجام شده و نتایج آن، اخیرا در کنگره دانش اعتیاد ارایه شد. نتایجی که سازمان امور دانشجویان وزارت علوم ارایه داد،

گزارشی از ارزیابی‌های 5 دوره و در سال‌های 1394، 1395، 1396، 1398 و 1402 بود که در این ارزیابی‌ها، وضعیت مصرف سیگار، قلیان، سیگار الکترونیک، قرص اکس، شیشه، تریاک، هرویین، ال‌اس‌دی، مرفین، کوکایین، متادون، ریتالین و ترامادول در دانشجویان دانشگاه‌های دولتی وابسته به وزارت علوم بررسی شده بود و سازمان امور دانشجویان نتایج این ارزیابی‌ها را در 3 گروه مجزا شامل دخانیات و مشروبات (مشروب، قلیان، سیگار الکترونیکی و سیگار) مواد سنگین (اکس، شیشه، تریاک، هرویین، ال‌اس‌دی، مرفین، کوکایین) داروها (ریتالین، متادون، ترامادول) طبقه‌بندی کرده بود.

وزارت بهداشت هم ارزیابی مشابهی در سال 1403 و با محور بررسی اختلالات روان و وضعیت مصرف مواد و الکل در 11 هزار دانشجوی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور انجام داده بود که نتایج این ارزیابی را ارایه داد اما مسوولان وزارت علوم و وزارت بهداشت تاکید داشتند که این اعداد، به هیچ‌وجه مترادف با شیوع‌شناسی نیست بلکه فقط سیمایی از وضع اختلالات روان، مصرف مواد و الکل در دانشجویان ترسیم می‌کند. 

نتایج ارزیابی سازمان امور دانشجویان از وضع مصرف مواد و الکل در دانشجویان دانشگاه‌های دولتی وابسته به وزارت علوم: (این ارزیابی در سال‌های ۱۳۹۴، ۱۳۹۵، ۱۳۹۶، ۱۳۹۸ و ۱۴۰۲ انجام شد)

تجربه مصرف سیگار: میزان مصرف سیگار در سال 1402 نسبت به سال 1394 افزایش داشته و با یک روند صعودی، از 14.8 درصد در سال 1394 به 20 درصد در سال 1402 رسیده است. طبق نتایج این ارزیابی‌ها، بالاترین میزان مصرف سیگار با شیوع 20.2 درصدی در سال 1398 ثبت شده است. 

تجربه مصرف مشروب: میزان مصرف مشروب در سال 1402 نسبت به سال 1394 افزایش داشته و از 9.16 درصد در سال 1394 به 12.4 درصد در سال 1402 رسیده است. طبق نتایج این ارزیابی‌ها، میزان مصرف مشروب در سال 1395 به 10.8 درصد، در سال 1396 به 12.4 درصد و در سال 1398 به 14.5 درصد رسیده که بالاترین میزان شیوع مصرف در 5 دوره ارزیابی است اما در سال 1402 نسبت به سال 1398 کاهش داشته و شیوع 12.4 درصدی بابت مصرف مشروب ثبت شده است. 

تجربه مصرف قلیان: در ارزیابی سال 1394 شیوع مصرف قلیان 18.6 درصد بوده که در یک روند افزایشی، در سال‌های 1395 و 1396 و 1398 به بیش از 20 تا 23 درصد رسیده اما در سال 1402 به 18.3 درصد کاهش یافته است. 

تجربه مصرف ویپ (سیگار الکترونیک): مصرف سیگار الکترونیک فقط در ارزیابی سال‌های 1398 و 1402 ثبت شده اما در همین ارزیابی‌ها هم، اعداد حاکی از افزایش شیوع مصرف سیگار الکترونیکی است چنانکه میزان مصرف  ویپ  از 5.5 درصد در سال 1398 به 9.9 درصد در سال 1402 رسیده است. 

تجربه مصرف تریاک: در ارزیابی سال 1394 تجربه مصرف تریاک 1.96 درصد بوده، در سال 1395 به 2 درصد رسیده و با کاهشی اندک در سال 1396 تا 1.98 درصد تنزل داشته اما در ارزیابی 1398 این عدد به 2.7 درصد افزایش یافته و ارزیابی 1402 هم شیوع 2.8 درصدی تجربه مصرف تریاک را در دانشجویان دانشگاه‌های دولتی وابسته به وزارت علوم ثبت کرده است. 

تجربه مصرف شیشه: 5 دوره ارزیابی سازمان امور دانشجویان از تجربه مصرف شیشه در دانشجویان دانشگاه‌های دولتی، نتیجه مشابه وضع مصرف تریاک دارد. در حالی که در سال‌های 1394 و 1395، شیوع تجربه مصرف شیشه 1.03 درصد ثبت شده، این عدد در سال 1396 به 1.18 درصد، در سال 1398 به 1.19 درصد و در سال 1402 با اختلاف نگران‌کننده نسبت به سال 1398 به 2.4 درصد رسیده است. 

تجربه مصرف اکس: طبق نتایج 5 دوره ارزیابی سازمان امور دانشجویان، تجربه مصرف اکس متفاوت با تریاک و شیشه بوده و شیوع تجربه مصرف این ماده روانگردان در فاصله سال‌های 1394 تا 1398، افت و خیز داشته چنانکه در سال 1394 شیوع تجربه مصرف اکس 1.07 درصد گزارش شده اما در ارزیابی سال 1395 به 1.04 درصد کاهش یافته و در سال 1396 در یک روند افزایشی به 1.23 درصد رسیده اما سال 1398 با کاهش نه چندان قابل توجه، عدد 1.8 درصد از شیوع تجربه مصرف این ماده روانگردان ثبت شده و از وضع سال 1402 هم عددی در دست نیست. 

تجربه مصرف هرویین، ال‌اس‌دی، مرفین و کوکایین در سال ۱۴۰۲: در گزارشی که سازمان امور دانشجویان در کنگره اعتیاد ارایه داد، شیوع تجربه مصرف هرویین، ال‌اس‌دی، مرفین و کوکایین، بدون مقایسه با سال‌های قبل ذکر شده بود. طبق نتایج ارزیابی سال 1402، شیوع تجربه مصرف هرویین در دانشجویان دانشگاه‌های دولتی وابسته به وزارت علوم 2.1 درصد، ال‌اس‌دی 2.3 درصد، مرفین 2.5 درصد و کوکایین 2.7 درصد ثبت شده است. 

تجربه مصرف ریتالین: مصرف ریتالین در ارزیابی‌های انجام شده در سال‌های 1394 تا 1402روند رو به افزایش داشته چنانکه در سال 1394 با عدد 1.77 درصد، در سال 1395 با شیوع 1.8 درصد، سال 1396 با شیوع 2.12 درصد، و سال‌های 1398 و 1402 با شیوع 2.8 درصدی ثبت شده است. 

 تجربه مصرف ترامادول: ارزیابی‌های سازمان امور دانشجویان، روند رو به رشد تجربه مصرف ترامادول را ثبت کرده چنانکه در سال 1394 شیوع تجربه مصرف قرص ترامادول در دانشجویان دانشگاه‌های دولتی وزارت علوم، 2.61 درصد بوده که در سال‌های 1395 و 1396 با کاهشی اندک به 2.2 درصد رسیده اما در سال 1398 شیوع تجربه مصرف این داروی مخدر، به عدد 2.9 درصد و در سال 1402 به 2.6 درصد رسیده است. 

تجربه مصرف متادون: مقایسه 5 دوره ارزیابی سازمان امور دانشجویان از وضع تجربه مصرف متادون، حاکی از یک روند پرنوسان است چنانکه در سال 1394 شیوع تجربه مصرف متادون 1.53 درصد ثبت شده و در سال 1395 با کاهش اندکی به 1.3 درصد رسیده اما از سال 1396 باز هم افزایش داشته و در این سال به 1.47 درصد و در سال 1398 با افزایش قابل توجه به 2.4 درصد رسیده و در سال 1402 با کاهش بسیار جزیی، 2.3 درصد ثبت شده است. 

نتایج ارزیابی ۱۴۰۴ به مسوولان ارایه خواهد شد 

طبق اعلام مسوولان سازمان امور دانشجویان، امسال هم این ارزیابی انجام شده اما هنوز نتایج آن مورد بررسی قرار نگرفته است. این ارزیابی 120 هزار دانشجو در سراسر کشور را بابت دفعات مصرف 12 ماهه 27 ماده اعتیادآور از گروه دخانیات (سیگار، سیگار الکترونیکی، قلیان) مشروبات الکلی، کانابیس (ماری جوانا، علف، وید، گل، حشیش) گروه روانگردان و محرک و توهم‌زا (ماشروم، قرص اکس، ال‌اس‌دی و اسید، شیشه، کوکایین، کتامین) مخدرهای گروه مرفین (تریاک، هرویین، کراک، متادون، مرفین، پتدین) داروهای اعتیادآور و آرامبخش در گروه داروهای ممنوع از فروش بدون نسخه یا تحت کنترل (ترامادول، ریتالین، بوپرونورفین، زولپیدوم، دیازپام، اگزازپام، کلونازپام، قرص یا شربت کدیین‌دار) و همچنین استروییدها و داروهای موجود در عطاری‌ها مورد سوال قرار داده و البته به دلیل روند افزایشی مصرف گل، پرسش در مورد تجربه مصرف این ماده روانگردان-توهم‌زا، یک ردیف جداگانه از این پرسشنامه را به خود اختصاص داده است. 

در حالی که سازمان امور دانشجویان، هر دو سال یک‌بار طرح ارزیابی وضع مصرف مواد و مشروب و مواد اعتیادآور را برای دانشجویان دانشگاه‌های تحت پوشش وزارت علوم در سراسر کشور اجرا می‌کند و نتایج این ارزیابی را به نهادهای تصمیم‌گیرنده ارایه می‌دهد، مسوولان این سازمان، در ادامه ارایه این گزارش در کنگره اعتیاد، ضمن تاکید بر اینکه تجربه مصرف یا اعتیاد در جامعه دانشجویی از جامعه عمومی متفاوت نیست، هشدار دادند که شرایط دانشگاه، دور افتادن از محیط خانواده، همزیستی شبانه‌روزی با همسالان و مهاجرت کوتاه‌مدت به محیط آموزشی، ظرفیت همانند‌سازی دارد و ممکن است آثار و عواقبی ایجاد کند. این مسوولان گفتند که با اعداد به دست آمده از وضعیت مصرف سیگار و سیگار الکترونیک، قلیان و مشروبات الکلی و حتی خانواده کانابیس و مواد سنگین و داروها در ارزیابی‌های انجام شده در فاصله سال‌های 1394 تا 1402 و با توجه به اینکه اعداد در این ارزیابی‌ها، با وجود افت و خیزهای اندک ولی در مجموع روند افزایشی داشته، نگرانی‌های جدی دارند و اعداد به دست آمده از این ارزیابی‌ها،

سبب ان بوده که امسال، شورای سیاست‌گذاری و دبیرخانه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با تاکید بر آسیب مصرف مواد در محیط‌های آموزشی (دانشگاه‌ها و مدارس) با همکاری ستاد مبارزه با مواد مخدر و با حضور نمایندگانی از دانشگاه آزاد، وزارت بهداشت، آموزش و پرورش، علوم و کشور تشکیل شود. این مسوولان با انتقاد از جای خالی برنامه‌های منسجم در زمینه آگاهی‌سازی درباره مصرف مواد و نامتناسب بودن محتواهای آموزشی، گفتند که حتی فضای بسیاری از خوابگاه‌های دانشجویی زمینه‌ساز گرایش به مصرف مواد است چون بسیاری از این خوابگاه‌ها، حتی فاقد فضای ورزشی و رفاهی هستند. این مسوولان همچنین از نامعلوم بودن وضعیت مصرف مواد در کشور انتقاد کردند و گفتند آخرین شیوع‌شناسی ملی درباره وضعیت مصرف مواد در سال 1394 انجام شده در حالی که برنامه‌های 5 ساله توسعه، وزارت کشور و سایر نهادها را مکلف کرده که هر ساله باید شیوع‌شناسی انجام دهند و دولت‌ها برای انجام این شیوع‌شناسی باید بودجه اختصاص دهند و شیوع‌شناسی‌ها باید مبتنی بر روش یکسانی انجام شود تا نتایج آن، قابل تجمیع باشد.

بخش دیگری از انتقادات مسوولان سازمان امور دانشجویان این بود که هیچ گزارشی درباره اثربخشی برنامه‌ها و اقدامات پیشگیری از اعتیاد در محیط‌های آموزشی در بازه 10 یا 15 سال اخیر در دست نیست و حتی تحلیلی بر برنامه‌های در حال اجرا و نقاط ضعف این برنامه‌ها هم وجود ندارد در حالی که چنین تحلیل‌هایی می‌توانست نشان دهد که بودجه‌هایی که در این مدت برای پیشگیری از اعتیاد در محیط‌های آموزشی صرف شده، اثربخش یا هدردهی منابع بوده و لازم است این بودجه‌ها قطع شود چون به ضد خود تبدیل شده است. 

 وزارت بهداشت: با معضل جدی  خودکشی در دانشجویان مواجهیم 

در بخش دیگری از کارگاه ویژه بررسی وضع مصرف مواد و الکل در دانشجویان، مسوولان اداره سلامت روان وزارت بهداشت هم گزارشی از آخرین ارزیابی مرتبط ارایه دادند. طبق گزارش مسوولان این اداره، آخرین غربالگری سلامت روان دانشجویان علوم پزشکی سراسر کشور، در سال 1402 برای 43 هزار دانشجو و در سال 1403 برای 40 هزار دانشجو انجام شده که نتایج غربالگری دو ساله، حکایت از شیوع 10 درصدی گرایش به مصرف مواد در دانشجویان دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور دارد. مسوولان این اداره همچنین گفتند که در فاصله سال‌های 1398 تا 1403، سه دوره پایش سبک زندگی برای دانشجویان دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور انجام شده و نتایج آخرین پایش برای سال تحصیلی 1403 – 1404 و برای 11 هزار دانشجوی علوم پزشکی کشور نشان داده که اضطراب، افسردگی، مشکلات تحصیلی و مسائل خانوادگی، شایع‌ترین اختلالات مرتبط با سلامت روان در این دانشجویان بوده اما بزرگ‌ترین معضل وزارت بهداشت در مورد دانشجویان پزشکی، خودکشی دانشجویان به عنوان برآیند انواع اختلالات روان است. 

این مسوولان همچنین گفتند که طبق نتایج این پایش، مصرف داروهای مسکن و مخدر از نوع ممنوع از تجویز بدون نسخه و تحت کنترل، شایع‌ترین نوع سوءمصرف در میان دانشجویان پزشکی است چرا که این دانشجویان به دلیل حضور در مرکز درمانی و شناخت تخصصی داروها، دسترسی آسان به انواع داروها دارند اما رتبه دوم سوءمصرف در این دانشجویان، مربوط به سیگار، قلیان و پیپ است و مصرف داروهای خواب‌آور، مشروبات سنگین و مشروبات سبک، مواد استنشاقی، داروهای شادی‌آور، مواد توهم‌زا، مواد سنگین و مواد سبک با نسبت تقریبا مساوی بین دانشجویان دختر و پسر، در ردیف‌های بعد قرار می‌گیرند. بخش دیگری از نگرانی این مسوولان بابت نتایج پایش 1403 تمایل احتمالی شماری از دانشجویان به مصرف مواد سنگین مثل تریاک و حشیش (5.4 درصد موافق) مشروبات الکلی (4.2 درصد موافق) و سیگار (6.4 درصد موافق) بود اگرچه که 62 درصد دانشجویان قبول داشتند که مصرف مواد حتی به صورت تفریحی، اعتیادآور است. 

این مسوولان همچنین هشدار دادند که در ایران هم مانند سایر کشورهای جهان، دانشجویان پزشکی به دلیل حمایت‌های اجتماعی کمتر، بیش از سایر دانشجویان در معرض آسیب‌های روانی هستند و شیوع افسردگی و افکار خودکشی در بین دانشجویان پزشکی ایران قابل انکار نیست. ارتباط معنادار بین وضعیت سلامت روان و میزان مصرف مواد در دانشجویان پزشکی و همچنین، ارتباط مستقیم بین افسردگی و اضطراب و افکار خودکشی با مصرف داروهای ممنوع و تحت کنترل در دانشجویان پزشکی، از دیگر نگرانی‌های این مسوولان بود و هشدار دادند که دسترسی آسان به انواع داروها با هدف کنترل علائم اختلالات روانی، باعث شده که شیوع مصرف مواد در بین پزشکان جوان تا حدی بالاتر از نسبت این شیوع در جامعه عمومی باشد و با در نظر گرفتن شیوع بالای مصرف مواد و ارتباط این شیوع با سلامت روان و فرسودگی شغلی در دانشجویان پزشکی، وضع موجود در کشور، نیازمند پاسخ‌های کلینیکال و موثر بسیار فوری است. 

نتایج پایش «سبک زندگی» برای دانشجویان پزشکی کشور در سال تحصیلی ۱۴۰۴ – ۱۴۰۳ 

 در این دوره از پایش 11654 دانشجو (62.3 درصد خانم و 37.7 درصد آقا) مورد ارزیابی قرار گرفتند. 

   شایع‌ترین اختلالات اضطرابی با رتبه اول تا چهارم، به ترتیب در دانشجویان دانشگاه‌های خراسان شمالی و خراسان جنوبی (رتبه اول) اصفهان، شهرکرد، کاشان و یزد (رتبه دوم) مازندران، بابل، شاهرود، سمنان، گیلان و گلستان (رتبه سوم) دانشگاه‌های شهید بهشتی، ایران، تهران و علوم توانبخشی (رتبه چهارم) شناسایی شد. 

 شایع‌ترین اختلال افسردگی با رتبه اول تا چهارم، به ترتیب در دانشجویان دانشگاه‌های یاسوج، بوشهر، شیراز، بندرعباس، فسا، جهرم، لارستان و گراش (رتبه اول) اصفهان، شهرکرد، کاشان و یزد (رتبه دوم) مازندران، بابل، شاهرود، سمنان، گیلان و گلستان (رتبه سوم) شهید بهشتی، ایران، تهران و علوم توانبخشی (رتبه چهارم) شناسایی شد. 

  شایع‌ترین مسائل و مشکلات تحصیلی با رتبه اول تا چهارم، به ترتیب در دانشجویان دانشگاه‌های اصفهان، شهرکرد، کاشان و یزد (رتبه اول) یاسوج، بوشهر، شیراز، بندرعباس، فسا، جهرم، لارستان و گراش (رتبه دوم) کرمانشاه، کردستان، ایلام، همدان و اسدآباد (رتبه سوم) اردبیل، ارومیه، تبریز، مراغه، خلخال، خوی و سراب (رتبه چهارم) شناسایی شد. 

  شایع‌ترین میزان خودکشی شامل افکار و اقدام ناکامل به ترتیب در دانشجویان دانشگاه‌های مازندران، بابل، شاهرود، سمنان، گیلان و گلستان (رتبه اول) کرمانشاه، کردستان، ایلام، همدان و اسدآباد (رتبه دوم) اردبیل، ارومیه، تبریز، مراغه، خلخال، خوی و سراب (رتبه سوم) اصفهان، شهرکرد، کاشان و یزد (رتبه چهارم) اهواز، لرستان، آبادان، بهبهان، شوشتر و دزفول (رتبه پنجم) یاسوج، بوشهر، شیراز، بندرعباس، فسا، جهرم، لارستان و گراش (رتبه ششم) قزوین، قم، اراک، زنجان، البرز و ساوه (رتبه هفتم) خراسان شمالی، خراسان جنوبی (رتبه هشتم) جیرفت، کرمان، زابل، زاهدان، رفسنجان، بم، ایرانشهر و سیرجان (رتبه نهم) شهید بهشتی، ایران، تهران و علوم توانبخشی (رتبه دهم) شناسایی شد. 

وضعیت شیوع مصرف مواد و داروهای اعتیادآور و الکل در دانشجویان پزشکی در سال تحصیلی     ۱۴۰۳ – ۱۴۰۲ 

  مصرف داروهای مسکن بدون تجویز پزشک (7.9 درصد)، مواد سبک شامل سیگار، قلیان و پیپ (3.4 درصد)، مشروبات سبک شامل آبجو و شراب (2.3 درصد)، مواد استنشاقی شامل چسب و تینر و بنزین (1.9 درصد)، مشروبات سنگین شامل ویسکی، ودکا و عرق (1.8 درصد)، داروهای شادی‌آور شامل قرص اکس (1.8 درصد)، داروهای خواب‌آور (1.6 درصد)، مواد سنگین شامل تریاک، هرویین، کراک و کوکایین (1.5 درصد)، مواد توهم‌زا شامل حشیش، گل، ماری جوانا و علف (1.4 درصد)، داروهای مخدر بدون تجویز پزشک شامل متادون (1.2 درصد) .