معمای معدل زیر ۱۰: چرا دانش‌آموزان افول کردند؟
آمارهای تازه از میانگین معدل مدارس، همراه با سهم ناچیز دهک‌های کم‌درآمد در رتبه‌های برتر کنکور، واقعیت نابرابری آموزشی را برجسته کرده است. این داده‌ها تصویری از نظام آموزشی ارائه می‌دهند که در آن کیفیت یادگیری و فرصت‌های تحصیلی به شکل ناعادلانه‌ای توزیع شده‌اند.
رویای افزایش ۲.۵ نمره‌ای معدل دانش‌آموزان در برنامه هفتم توسعه، با انتشار آمارهای جدید به کابوس تبدیل شده است.
آنچه در دهه جدید بر معدل گذشت
سال ۱۴۰۰ هنوز سایه کرونا بر آموزش سنگینی می‌کرد. تعطیلی‌های پیاپی و برگزاری کلاس‌ها در بستر مجازی، بار یادگیری را از دوش مدرسه به خانه‌ها منتقل کرده بود؛ بستری که نه فرهنگ‌سازی مناسبی برای آن انجام شده بود و نه امکانات کافی در اختیار خانواده‌ها قرار داشت. سارا، مادر کیارش، دانش‌آموز مقطع دوم متوسطه در آن سال، می‌گوید: «به جای کیارش، من امتحان می‌دادم.» چنین تجربه‌هایی نشان می‌دهد برخی از دانش‌آموزان، بدون پایه علمی کافی وارد مقاطع بالاتر شدند.
آمارها نیز این واقعیت را تأیید می‌کنند. در سال ۱۴۰۰ میانگین نمرات امتحانات نهایی چنین بود: رشته علوم تجربی ۱۳.۱۸، ریاضی و فیزیک ۱۲.۳۵، ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۴۲ و علوم و معارف اسلامی ۱۲.۰۴. یک سال بعد، طبق گزارش روزنامه فرهیختگان، در سال ۱۴۰۱ این اعداد کاهش یافت و به ترتیب برای رشته‌های مختلف چنین ثبت شد: «علوم تجربی ۱۳.۰۲، ریاضی و فیزیک ۱۲.۶۴، ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۲۰ و علوم و معارف اسلامی ۱۲.۰۱. » که در آن تنها معدل‌ها در رشته ریاضی افزایش داشته است.
این روند نزولی تا سال جاری (۱۴۰۴) ادامه یافته است. براساس اعلام مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت نظام آموزش‌وپرورش، میانگین نمرات پایه دوازدهم در خرداد ۱۴۰۴ چنین بوده است: «علوم تجربی ۱۱.۳۰، ریاضی فیزیک ۱۱.۵۱، علوم و معارف اسلامی ۱۰.۹۰ و ادبیات و علوم انسانی ۸.۶۵.» در مقایسه با سال قبل، تنها رشته ریاضی رشد مثبت ۰.۲۵ را ثبت کرده است؛ در حالی که رشته‌های دیگر افت داشته‌اند: ادبیات و علوم انسانی –۰.۴۲، علوم تجربی –۰.۲۲ و علوم معارف اسلامی –۰.۲۱.
سهم فرودستان در عدالت آموزشی کجاست؟
محسن زارعی، رئیس مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت آموزش‌وپرورش، در توضیح عدالت آموزشی در کنکور ۱۴۰۲ اظهار داشت سهم دهک‌های کم‌درآمد (دهک‌های ۱ تا ۴) در دستیابی به رتبه‌های زیر سه هزار علوم تجربی به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته است. او همچنین گفت دهک‌های میانه (۵ تا ۷) رشد بیش از «یک‌ونیم برابر» داشته‌اند، در حالی که دهک‌های پردرآمد (۸ تا ۱۰) با کاهش ۲.۹ درصدی مواجه شده‌اند.
اما آن‌گونه که روایت آمارهای تازه نشان می‌دهد، این تصویر چندان پایدار نبوده است. از سال ۱۴۰۲ تا امروز سیب عدالت آموزشی که به آسمان انداخته شده بود هزاران چرخ خورده و داده‌های کنکور ۱۴۰۴ حکایت دیگری دارند. روزنامه شرق در گزارشی نوشت: «۶۱.۹ درصد رتبه‌های زیر سه هزار در کنکور علوم ریاضی امسال متعلق به دهک‌های ۹ و ۱۰ درآمدی است.» در پرمتقاضی‌ترین رشته، یعنی علوم تجربی نیز «۶۳.۵ درصد از قبولی‌ها در اختیار دهک‌های ۸ تا ۱۰ قرار گرفته است.» این ارقام نشان می‌دهد سهم طبقات فرودست جامعه در میان رتبه‌های برتر همچنان ناچیز است.
چرا معدل‌ها افت داشته است؟
سال گذشته، وقتی میانگین معدل‌ها حدود ۱۰ برآورد شد، رئیس مرکز ارزشیابی وزارت آموزش‌وپرورش اعلام کرد این آمار بحرانی نیست! اما با انتشار آمار رسمی مشخص شد که میانگین معدل مدارس غیردولتی ۱.۴۱ نمره بالاتر از مدارس دولتی عادی است درحالی که مدارس دولتی میانگین ۸.۹۶ داشتند. این ارقام نشان داد که کیفیت آموزشی در مدارس دولتی به پرسش کشیده شده است. بررسی دقیق‌تر میانگین معدل‌ها نشان داد مدارس سمپاد ۱۶.۱۴، مدارس دولتی نمونه ۱۴.۱۷ و مدارس شاهد ۱۱.۰۹ داشته‌اند که به وضوح وضعیت کیفیت آموزشی متفاوت در این مدارس را نشان می‌دهد. مدارس سمپاد پس از کنکور امسال به نوعی تبدیل به ویترینی برای برندسازی آموزش شده‌اند، در حالی که مدارس دولتی از نظر کیفیت آموزشی به حال خود رها شده‌اند. همان‌طور که روزنامه رسالت نیز نوشت: «کمتر کسی می‌تواند انکار کند که مقوله کیفیت آموزش در مدارس دولتی به میزان قابل توجهی افت کرده و بسیاری از شرایط و لوازم آموزش استاندارد در این نوع مدارس مهیا نیست.»
علاوه بر کیفیت آموزشی، افزایش تصاعدی تأثیر سوابق تحصیلی در کنکور تا ۶۰٪ برای سال ۱۴۰۴ که ۲۰٪ از آن مربوط به سال یازدهم تحصیلی و ۴۰٪ از آن مربوط به سال دوازدهم تحصیلی بوده است، فشار روانی و آموزشی مضاعفی بر دانش‌آموزان وارد کرده است. یکی از رتبه‌های زیر ۳۰۰۰ کنکور امسال، «پ»، به خبرنگار فرارو گفت: «انقدر اضطراب نمره نهایی داشتم که نمی‌دانستم چگونه زمانم را مدیریت کنم. نکات تستی و تشریحی کاملاً متفاوت است و مجبور بودم زمان زیادی صرف کنم تا مطالب تستی را به شکل تشریحی تمرین کنم. گاهی همه چیز را قاطی می‌کردم و کتاب‌ها را پرت می‌کردم. اگر فقط روی یکی از آزمون‌ها متمرکز بودم، رتبه بسیار بهتری به دست می‌آوردم.»
ضعف ساختاری در رشته‌ها نیز یکی دیگر از موانع است. رشته انسانی با کاهش میانگین نمرات مواجه شده و در سال ۱۴۰۴ میانگین آن به ۸.۶۵ رسید که نسبت به سال قبل کاهش قابل توجهی داشته است، در حالی که رشته ریاضی رشد مثبت ۰.۲۵ ثبت کرده است. زینب، دانش‌آموز رشته انسانی، به خبرنگار فرارو گفت: «ذهنیت معاونان و مدیران مدرسه ما نسبت به بچه‌های انسانی منفی است. همه فکر می‌کنند چون ضعیف بودیم وارد رشته انسانی شده‌ایم و این باعث می‌شود توجه کمتری به ما شود و سرمایه‌گذاری زیادی برای انتخاب معلم و کیفیت آموزشی صورت نگیرد.» کارشناسان معتقدند رشته انسانی به دلیل توانایی در شناخت نقاط قوت و ضعف جامعه، درک رفتار انسان‌ها و روابط اجتماعی و ارائه راه‌حل‌های بومی برای مسائل اجتماعی، اهمیت بالایی دارد.
در مقابل، فشار بر دانش‌آموزان رشته ریاضی نیز بسیار بالاست. آناهیتا، دانش‌آموز این رشته، گفت: «بچه‌های رشته ریاضی همیشه فشار زیادی تحمل می‌کنند. مدیر ما به ما می‌گوید نخبه‌های آینده، و این مسأله توقعات را بالا می‌برد و فضای رقابتی سنگینی ایجاد می‌کند. علاوه بر این، دختر عموی من می‌خواست وارد رشته ریاضی شود، اما چون معدلش کمی پایین بود، با او مخالفت کردند، در حالی که عاشق مهندسی کامپیوتر بود.»
