ممنوعیت کتاب‌های زنان و ۱۸ رشته دانشگاهی در افغانستان توسط طالبان

در ادامه این مطلب آمده است: حدود ۱۴۰ کتاب از نویسندگان زن و صدها کتاب از نویسندگان ایرانی از برنامه‌های درسی حذف شده است.

وقتی که لیست ۶۷۹ عنوان کتاب ممنوع شده در نصاب تحصیلی دانشگاه‌های افغانستان را می‌دیدم، چشم‌ام به اسم استاد لیلا حبیب افتاد که با کتاب پروگرام سازی خطی در جمع کتاب‌های ممنوعه قرار گرفته بود. اولین سوال برای من این بود: پروگرام سازی خطی که یک مضمون تخصصی رشته‌ی احصائیه در دانشکده‌ی اقتصاد است، چگونه می‌تواند با اصول شرعی و پالیسی نظام طالبان مغایرت داشته باشد؟ مگر این‌که نویسنده‌ی این کتاب یک زن بوده باشد.

من استاد لیلا حبیب را از سال ۲۰۰۹ به بعد می‌شناسم. در سال اول دانشگاه، او برای ما مضمون «مبادی تیوری‌های عمومی احصائیه» را تدریس می‌کرد. این مضمون از کتاب قطور «مبادی احصائیه» نوشته مرادعلی اصیل استخراج شده بود و استاد لیلا حبیب به همراه یک استاد دیگر آن را به صنوف اول اقتصاد تدریس می‌کردند.

تدریس احصائیه و دیگر مضامین علمی و دشوار در دانشگاه کابل اغلب توسط استادان مرد انجام می‌شد. حضور استادان زن در دیپارتمنت احصائیه و تدریس مباحث پیچیده ریاضی، باعث می‌شد ما هم تعجب کنیم و هم خوشحال باشیم؛ زیرا می‌دیدیم یک زن هم می‌تواند از پس تدریس مضامین دشوار برآید. این موضوع برای ما دختران نوجوان انگیزه و نیروی بیشتری برای تلاش فراهم می‌کرد.

به تاریخ ۲۸ اگست ۲۰۲۵ بعد از چهار سال حکمرانی، طالبان یک لیست طولانی از کتاب‌های درسی دانشگاه‌های دولتی و خصوصی را تهیه کرده و اعلام نمودند که محتوای آنها مغایر با شریعت و در تضاد با پالیسی نظام این گروه است. مکتوب رسمی طالبان به قلم معین علمی وزارت تحصیلات به نام شیخ الحدیث ضیاوالرحمن الآریوبی، امضا شده و به رسانه‌ها رسیده است. در مکتوب آمده که یک کمیسیون متشکل از علمای کرام، استادان شرعیات و ثقافت اسلامی این کتب را از لحاظ عقیدتی ،‌ فکری، مذهبی، پالیسی، فرهنگی و علمی بررسی کرده است. کتاب‌هایی که این کمیسیون تاکنون بررسی کرده ، نه تنها ادامه‌ی تدریس آن در دانشگاه‌ها ممنوع اعلام شده؛ بلکه تاکید شده است که از آن به عنوان منابع کمک درسی نیز استفاده نشود.

این کمیته که ۵۵ عضو دارد، در ماه می سال جاری ۱۸ عنوان از کتاب‌های درسی دانشگاه‌ها را ممنوع و مغایر با ارزش‌های طالبان اعلام کرده بود. این کتاب‌ها بیشتر مربوط به رشته‌های حقوق، علوم سیاسی، علوم اجتماعی، مطالعات زنان و جندر می‌شدند. از جمله، تدریس کتاب‌هایی مانند «جندر و توسعه»، «حقوق بشر و دموکراسی»، «جامعه‌شناسی سیاسی زنان»، «آزار و اذیت جنسی»، «تنوع و استخدام برابر جندر» و «ارتباطات جندر و نقش زنان در ارتباطات عامه» به طور کامل ممنوع شده بود. از عناوین این کتاب‌ها روشن است که طالبان آنها را برای تدریس در دانشگاه‌ها ضروری نمی‌دانند؛ زیرا موضوعاتی مانند توسعه جندر، استخدام برابر، حقوق بشر، دموکراسی و جامعه‌شناسی زنان از جمله مسائلی است که طالبان همواره با آن مخالفت کرده‌اند. با این حال، در فهرست جدید بیش از ۱۴۰ عنوان کتاب تنها به این دلیل حذف شده که نویسندگانشان زن هستند. این در حالی است که کتاب‌های تخصصی مانند «احصائیه»، «ارتباطات سازمانی»، «ارتباطات صحی»، «تیوری فتوگرافی» و «روش حل منازعات تجارتی» هیچ مغایرتی با شریعت ندارند.

در چهار سال گذشته، طالبان بارها  برای حذف زنان از عرصه‌های آموزشی و اکادمیک اقدام کرده‌اند. این روند در چند مرحله کلیدی عملی شده است: نخست، در دسامبر ۲۰۲۲ دروازه‌های دانشگاه‌ها را به روی زنان بستند. سپس در ماه می ۲۰۲۴ معاش استادان زنِ خانه‌نشین را به پنج هزار افغانی کاهش دادند. یک سال بعد، در ماه می سال جاری، بست‌های رسمی آنان را به بهانه «اضافه‌بست» از فهرست دانشگاه‌های دولتی حذف کردند. اکنون در تازه‌ترین اقدام، کتاب‌های درسی نوشته و تدوین‌شده توسط زنان را نیز از دانشگاه‌ها کنار گذاشته‌اند. این سلسله اقدامات هدفمند نشان می‌دهد که طالبان در پی حذف کامل نام و نقش زنان از فضای اکادمیک هستند و می‌کوشند هیچ اثری از زنان در دانشگاه‌ها باقی نماند.

اولین دانشگاه افغانستان، دانشگاه کابل است که در سال ۱۹۳۲ در دوره‌ی ظاهرشاه تاسیس شده است. زنان دو دهه بعد در سال ۱۹۵۰ وارد دانشگاه شدند و اولین استادان زن در اواخر۱۹۵۰، در این دانشگاه آغاز به تدریس  نمودند. فاطمه سراج طرزی، از نوادگان حبیب‌الله خان، پادشاه سابق افغانستان، اولین زنی بود که به عنوان استاد در دانشکده‌ی زبان و ادبیات دانشگاه کابل استخدام شد. عمر دانشگاهی شدن زنان افغانستان به ۶۶ سال می‌رسد که جز دور اول حکومت طالبان از سال ۱۹۹۶ الی ۲۰۰۱ و سه سال اخیر حکومت فعلی آنها، زنان در دانشگاه‌ها در قسمت تدوین کتب و تحقیق علمی دست باز و بلند داشتند. تلاش‌های طالبان نشان می‌دهد که این گروه سرسختانه در پی حذف زنان است و باور دارد که آثار نوشته‌شده توسط آنان شایسته تدریس برای نسل تازه مردان نیست.

نقش زنان در شکوفایی علم و پیشرفت جهان، انکارناپذیر است. در قرن بیستم، زنان با وجود موانع اجتماعی و محرومیت‌های آموزشی، سهمی بنیادین در توسعه دانش بشری داشته‌اند. در دوران مدرن، زنان با ورود به حوزه‌هایی چون فیزیک، کیمیا و انجنیری، به غنای علمی افزوده‌اند. ماری کوری، نخستین دانشمندی است که دو جایزه نوبل در فیزیک و کیمیا را در سال‌های ۱۹۰۳ و ۱۹۱۱ دریافت کرده است.  تا سال ۲۰۲۴، مجموعاً ۶۶ زن موفق به دریافت جایزه نوبل در رشته‌های مختلف شده‌اند. این دستاوردها نشان می‌دهد که حضور زنان در علم نه‌تنها ضروری، بلکه نیاز مبرم برای پیشرفت پایدار کشورها و جهان است.

پالیسی‌های ضد زن طالبان تا امروز آشکارا ضعف این گروه را در برخورد با زنان افغانستان نشان داده است. در نگاه طالبان، زن یا نیرویی برای کار در آشپزخانه است یا وسیله‌ای در بستر خواب، و در بهترین حالت تنها به‌عنوان ادامه‌دهنده نسل مردان شناخته می‌شود. در چهار سال گذشته نیز ازدواج‌های پی‌درپی اعضای طالبان نشان داده است که آنان تعدد ازدواج را نه برای انجام وظیفه دینی و حمایت از زنان، بلکه برای قدرت‌نمایی و رقابت میان همکاران و همرزمان خود به کار می‌گیرند.

بسته بودن انستیتوت‌های صحی به روی زنان، ممنوع بودن تحصیل زنان در رشته‌های طب معالجوی ، نرسنگ و قابلگی عالی و حذف جمعی  زنان از بخش‌های امدادرسانی، دانشگاهی و دور نگه داشتن آنان از آموزش و تحصیل در آینده‌ی افغانستان تاثیر فاجعه‌باری خواهد گذاشت که از حالا نشانه‌های آن دیده می شود. زلزله‌ی ولایت کنر که دو هفته قبل رخ داد، بیشترین تلفات را در میان زنان و کودکان به جا گذاشت.  دلیل اصلی و آشکار آن نبود داکتران، پرسونل صحی و امدادگران زن بود.

 بعد از گذشت چهار یا پنج روز از زلزله‌ عکس‌هایی از زنان امدادگر و داکتر منتشر شد که آنان را در حال تداوی و کمک به زخمی ها نشان می داد؛ این در حالی است که در چهار روز اول، زنان و کودکان زیادی زیر آوار گرفتار بودند و بدون هیچ کمک یا امدادی جان خود را از دست دادند. در سه روز نخست زلزله، با وجود اصرار مردم، طالبان اجازه ندادند داکتران مرد به زنان آسیب‌دیده رسیدگی کنند و در نتیجه بسیاری از زنان، به دلیل نبود داکتر زن، جان خود را از دست دادند.