چرخش تجارت جهانی به سوی خاورمیانه؛ فرصتی تازه برای ایران

با آنکه آمریکا همچنان نقشی مهم در تجارت جهانی ایفا می‌کند، اما تاثیرگذاری آن تدریجا کاهش یافته است. از پایان سال گذشته، واردات آمریکا دچار نوسان‌های شدید شد. در آوریل ۲۰۲۵، واردات ایالات متحده نزدیک به ۲۰ درصد کاهش یافت، در حالی‌که حجم کل تجارت جهانی فقط ۱.۴ درصد کاهش داشت. این شکاف نشان می‌دهد که وابستگی تجارت جهانی به بازار آمریکا کاهش یافته و نظام تجارت جهانی توانایی مقابله با تغییرات سیاستی یک کشور را دارد.

اکنون ۸۷ درصد تجارت جهانی خارج از آمریکا انجام می‌شود. در سال ۲۰۲۴، مناطق آسیا، خاورمیانه و آمریکای لاتین رشد تجاری بالاتری نسبت به میانگین جهانی داشتند. این مناطق با سرمایه‌گذاری‌های راهبردی و نوآوری فناورانه، در حال بازطراحی الگوهای تولید هستند. خاورمیانه نمونه‌ای برجسته از این تحولات است که از یک صادرکننده سنتی نفت به بازیگری چندوجهی در زنجیره‌های تولید جهانی تبدیل شده است.

نقش سنتی کشورهای خاورمیانه در تجارت جهانی عمدتاً به صادرات نفت محدود بود، اما این کشورها طی سال‌های اخیر در حال گسترش صنایع نوظهور مانند هوش مصنوعی و انرژی پاک هستند. این سرمایه‌گذاری‌ها نه تنها رشد اقتصادی منطقه را سرعت بخشیده، بلکه جایگاه راهبردی خاورمیانه را در الگوی تجارت جهانی دگرگون کرده است.

در گذشته، خاورمیانه به ندرت به عنوان یک منطقه تجاری مستقل تلقی می‌شد و جهان بیشتر به سه منطقه تجاری اصلی آسیا، اروپا و آمریکای شمالی تقسیم می‌شد. اما اکنون شرایط به‌کلی تغییر کرده است. صنایع نوظهور به خاورمیانه کمک کرده‌اند تا به یک گره کلیدی در سازماندهی مجدد زنجیره تامین جهانی تبدیل شود. امارات با ساخت بندر خلیفه و منطقه آزاد جبل علی به مرکز حمل ‌و نقل میان آسیا و اروپا تبدیل شده، عربستان از طریق پروژه‌های جیزان و ینبع از زنجیره تامین محصولات فناورانه پشتیبانی می‌کند و کویت با اصلاح فضای کسب ‌و کار و اجرای سیستم الکترونیکی ترخیص گمرکی، رقابت‌پذیری خود را افزایش داده است.

چین نیز از طریق «ابتکار کمربند و جاده» (BRI)، همکاری‌های عملی خود را با ایران و سایر کشورهای خاورمیانه برای ارتقای تنوع منطقه‌ای تعمیق بخشیده است. در حوزه انرژی، چین سال‌ها بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران بوده و از طریق واردات نفت و همکاری در فناوری‌های نوین انرژی، به تنوع منابع خود کمک کرده است. همچنین، خطوط ریلی میان چین و ایران در سال‌های اخیر راه‌اندازی شده که باعث تقویت همکاری‌های اقتصادی دو کشور شده است.

در حوزه علم و فناوری، سیستم ناوبری بیدو، ارتباطات 5G  و دیگر فناوری‌های چینی در زیرساخت‌های خاورمیانه مورد استفاده قرار گرفته و سطح اتصال منطقه‌ای را افزایش داده‌اند.

در همکاری‌های اقتصادی، نسبت تجارت غیرنفتی بین چین و کشورهای خاورمیانه همچنان رو به افزایش بوده و انتقال صنایعی مانند ماشین‌آلات، الکترونیک و انرژی‌های نو را ارتقا داده و به تحول ساختار اقتصادی خاورمیانه کمک کرده است. چین همچنین از کشورهای خاورمیانه در مشارکت در حکومت جهانی و همکاری‌های منطقه‌ای از طریق پلتفرم‌هایی مانند بریکس و سازمان همکاری شانگهای حمایت می‌کند.

تجارت جهانی در سال ۲۰۲۵ به یک نقطه عطف مهم رسیده است. گرچه سیاست‌های تعرفه‌ای ناپایدار ایالات متحده فضای عدم قطعیت ایجاد کرده، اما همین موضوع باعث شده تا نظام تجارت جهانی مسیر خود را به‌سوی تنوع واقعی با سرعت بیشتری دنبال کند. جهانی‌شدن نه‌تنها متوقف نشده، بلکه در حال تغییر شکل و پیدایش الگویی تازه در تجارت بین‌المللی است. ایران، به عنوان یک قدرت منطقه‌ای با پیشینه‌ای غنی و موقعیتی جغرافیایی منحصربه‌فرد، اکنون در برابر فرصتی تاریخی برای ایفای نقش در شکل‌گیری این الگو قرار دارد.

جایگاه رو به رشد کشورهای خاورمیانه در تجارت جهانی، نشانه‌ای از تغییر در توازن قدرت اقتصادی در جهان است؛ تغییری که برای کشورهای در حال توسعه، امکان عبور از موانع ساختاری تجارت جهانی را فراهم می‌کند.

ایران می‌تواند با بهره‌گیری از تجربه‌های موفق دیگر کشورهای منطقه، از موقعیت ژئوپلتیکی خود به‌درستی استفاده کند، کریدور تجاری اوراسیا را توسعه دهد، پارک‌های صنعتی با ویژگی‌های خاص ایجاد کند، در طرح‌های اتصال منطقه‌ای مشارکت داشته باشد و ظرفیت راهبردی تنگه هرمز را به یک گره اصلی در مسیر جاده ابریشم دیجیتال تبدیل کند.