دریادار دیپلمات / کارنامه سیاسی علی شمخانی، از گروه منصورون تا شورای عالی امنیت ملی / مردی که مدال "عبدالعزیز" بر گردن انداخت

مصطفی انتظاری- علی شمخانی سیاستمدار کم صحبتی است که سالهاست در تاریخ سیاست ایران نقش آفرین بوده است. او ۶۷ سال سن دارد و این روزها بیش از سوابق نظامی‌اش، متکی بر تجارب دیپلماتیک، در منطقه ایفای نقش می‌کند.

شمخانی در سال ۱۳۳۴ در شهر اهواز زاده شد و از عرب‌های ایرانی است. او دانش‌آموخته کارشناسی مهندسی کشاورزی و کارشناسی ارشد مدیریت از دانشگاه جندی‌شاپور و دکتری استراتژی نظامی از دانشگاه عالی دفاع ملی است و دوره دافوس را نیز در دانشگاه فرماندهی و ستاد آجا گذرانده‌است. 

او فعالیت سیاسی خود را علیه سلطنت پهلوی از دهه ۱۳۵۰ آغاز کرد، که منجر به دستگیری او توسط ساواک گردید و دوره‌ای را نیز در زندان اهواز سپری کرد.

انقلابی که نظامی شد

همین مبارزات، از او چهره‌ای نزدیک به انقلابیون خوزستانی ساخت. در پی آشنایی با افرادی چون محسن رضایی و غلامعلی رشید، به عضویت گروه منصورون درآمد و در طول جنگ ایران و عراق از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران بود.

با توجه به همین ویژگی‌ها، او از ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ فرماندهی سپاه خوزستان را برعهده گرفت و در فاصله سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۸ جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران بود و با حفظ سِمَت، از ۱۳۶۵ تا ۱۳۶۸ فرماندهی نیروی زمینی سپاه و از ۱۳۶۷ تا ۱۳۶۸ نیز معاونت اطلاعات و عملیات ستاد فرماندهی کل قوا را برعهده داشت.

شمخانی در دولت چهارم برای مدت یک سال، از ۱۳۶۷ تا ۱۳۶۸ وزیر سپاه پاسداران بود، سپس به‌طور کامل به ارتش منتقل شد و در فاصله سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ فرماندهی نیروی دریایی ارتش و از سال ۱۳۶۹ با حفظ سمت، فرماندهی نیروی دریایی سپاه را نیز برعهده داشت.

وی چند ماه پس از تصدی فرماندهی نیروی دریایی ارتش، در اجرای راهبرد جدید دریایی ایران، فرماندهی مشترک نیروی دریایی ارتش و سپاه و قرارگاه دریایی خاتم‌الانبیا را عهده‌دار شد و در مدت فرماندهی هشت ساله، در قرارگاه دریایی خاتم‌الانبیا، تشکیلات رزمی نیروهای دریایی ارتش و سپاه را با ایجاد تحول اساسی در سلاح‌ها، تاکتیک‌ها و عملیات مشترک دو نیرو، تجدید سازمان نمود. وی این سمت را تا زمان تصدی وزارت دفاع در دولت سید محمد خاتمی برعهده داشت.

وزیر خاتمی، رقیب او شد

علی شمخانی در دولت هفتم و هشتم موسوم به دولت اصلاحات، در فاصله سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ به‌عنوان وزیر دفاع فعالیت می‌کرد. اما در دوره دوم انتخاب سید محمد خاتمی، تبدیل به رقیب وی شد. او در آن سال با اختلاف زیاد از رئیس‌جمهور وقت شکست خورد و سوم شد؛ ولی خاتمی بار دیگر او را به‌عنوان وزیر دفاع به مجلس معرفی کرد.

رابطه شمخانی با خاتمی و دیگر اصلاح‌طلبان در سالهای گذشته همواره نزدیک بوده و در قالب جلساتی تداوم داشته است. سال ۸۸ و در اوج بحران انتخاباتی، در برنامه دیروز، امروز، فردا، وحید یامین‌پور، مجری برنامه که سعی داشت شمخانی را وارد مسائل سیاسی روز کند و جریانِ منتسب به فتنه، در ادبیات صداوسیمای جمهوری اسلامی را مطرح کند، از شمخانی پرسید که آیا واژه فتنه را قبول دارید؟ شمخانی نیز در پاسخ وی ضمن اجتناب از به کار بردن واژه فتنه دربارهٔ مسائل پس از انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ گفت: "قبول‌کردن یا نکردن واژه فتنه، چیزی را تغییر نمی‌دهد. می‌خواهید من را روبه‌رو چه کسی قرار دهید؟ بسیجی باید حق گو، حق خواه و حق شنو باشد."

همچنین شمخانی در برنامه تلویزیونی شناسنامه، که در تاریخ سوم خرداد ۱۳۹۲ از صداوسیمای جمهوری اسلامی پخش شد، حضور یافت. او در این مصاحبه به شدت استفاده از الفاظی همچون فتنه‌گر، ساکت فتنه و انحرافی را محکوم کرد و گفت: "دشمنان ما دشمن ریش ما هستند، چه ریش اصلاح‌طلب و چه ریش اصول‌گرا، نباید به بهانه‌های مختلف افراد را از قطارِ انقلاب پیاده کرد."

شمخانی در ۹ دی ۱۳۹۲ در مورد رفعِ حصر میرحسین موسوی و مهدی کروبی، در پاسخ به خبرنگاران گفت: "من آدم اقدام هستم و آدم حرف نیستم." همین مواضع باعث شده بود تا در دولت روحانی امید به رفع حصر موسوی و کروبی در میان هواداران این دو بیشتر شود که البته این اتفاق رخ نداد، با اینکه پرونده این نامزدهای اعتراضی ۸۸ روی میز شمخانی در شورای عالی امنیت ملی قرار داشت.

شمخانی و ظریف، دو بازوی دیپلماتیک روحانی

در دولت حسن روحانی به شمخانی به‌عنوان یک مُهره کلیدی نگریسته می‌شد. در ۱۹ شهریور ۱۳۹۲ روحانی، در حکمی علی شمخانی را به سِمت دبیر شورای عالی امنیت ملی منصوب کرد، تا جایگزین سعید جلیلی گردد.

وی در شرایطی مسئول دبیرخانه این شورا شد، که مذاکرات هسته‌ای بین ایران و گروه ۱+۵ به وزارت امور خارجه و محمد جواد ظریف سپرده شده بود. البته بنا بر گفته وزیر امور خارجه، تعیین سطح، حدود و روش‌های مذاکرات هسته‌ای، با وزارت امور خارجه است که بر اساس نیاز مذاکرات تعیین می‌شود، ولی هدایت و سیاست‌گذاری پرونده هسته‌ای همچنان بر عهده شورای عالی امنیت ملی، به ریاست رئیس‌جمهور ایران خواهد بود.

شمخانی فراتر از نقش‌های قبلی، می‌رود تا چهره‌ای تازه‌تر از خود نشان دهد. چهره‌ای که در مقامی مشابه در دولت اصلاحات، حسن روحانی از خود نشان داد و "شیخ دیپلمات" نامیده شد و حالا شاید دوره "دریادار دیپلمات" آغاز شده باشد. مردی که شاید بخواهد تجربه انتخابات سال ۱۳۸۰ و رقابت با رئیس‌جمهور وقت را با امید به نتیجه ای، بهتر، بار دیگر تکرار کند

از جمله مهم‌ترین وظایف شمخانی در زمان تصدی در این پست، برقراری پیوند و رابطه دوستانه میان دولت و سایر ارکان حکومتی در ایران بود. در عرصهٔ بین‌المللی، وی مسئول ایفای نقش ایران در جنگ علیه داعش در سوریه و عراق در حوزه سیاسی بود و همکاری نزدیکی با سردار شهید قاسم سلیمانی (فرمانده نیروی قدس و مسئولِ حوزه نظامی) داشت و همین امر، خشم ایالات متحده از او را برانگیخته بود.

از تحریم ترامپ تا شایعه استعفا

شمخانی یکی از ۱۲ نظامی ارشد با درجه سرلشکری در نیروهای مسلح ایران است و همین جایگاه نظامی شاید باعث شده تا در تاریخ ۲۰ دی ۱۳۹۸ وزارت خزانه داری آمریکا وی و ۷ مقام ارشد جمهوری اسلامی را در فهرست تحریم‌ها قرار دهد.

روز جمعه ۲۰ دی ۱۳۹۸ درحالی‌که ایران تازه از بحران اعتراضی آبان آن سال رهایی یافته بود، اداره کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه داری آمریکا موسوم به اوفک به دستور دونالد ترامپ، علی شمخانی و هفت مقام ارشد جمهوری اسلامی را به دلیل آنچه "پیشبرد اهداف بی‌ثبات‌کننده حکومت در اسرائیل و منطقه و جهان" توصیف می‌کرد، در فهرست تحریم‌ها قرار داد.

با پایان دوره ریاست‌جمهوری روحانی و تغییرات در دولت، بسیاری انتظار داشتند که علی شمخانی نیز از شورای عالی امنیت ملی برود، اما این اتفاق رخ نداد و حتی با اینکه پس از اعتراضات پاییز امسال و به‌دنبال اعدام یک جاسوس انگلیس که ادعا شد معاون شمخانی در وزارت دفاع دولت اصلاحات بوده، شایعات استعفای او مطرح شد، اما شمخانی هیچ‌گاه تغییر نکرد و حتی ماموریت‌های ویژه‌ای به او سپرده شد.

شوک توافقی که بن‌بست‌شکنی کرد

از یاد نباید برد که نقش شمخانی در نزدیکی به دولت‌های عرب منطقه حائز اهمیت بوده و همین امر او را تبدیل به سیاستمداری در ذیل راهبرد منطقه‌گرایی دولت رئیسی کرد. علی شمخانی نخستین وزیر ایرانی است که به دلیل نقش برجسته‌ای که در طراحی و اجرای سیاست تنش‌زدائی و توسعه روابط با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس برعهده داشت، بالاترین نشان دولتی (مدال عبدالعزیز) را از پادشاه وقت عربستان سعودی دریافت کرد. حالا او با توافق پکن، بار دیگر نشان داده که می‌تواند تغییردهنده معادلات منطقه با ابزار دیپلماسی باشد.

گفته می‌شود نقش کلیدی شمخانی در احیای رابطه با عربستان، این احساس را دامن زده که شاید بار دیگر مانند دولت احمدی‌نژاد، شورای عالی امنیت ملی به‌جای وزارتخارجه مسئول پیشبرد دیپلماسی نظام شده است. در این رابطه حتی حرف و حدیث‌هایی درباره قهر باقری کنی مطرح شد که هیچ‌گاه رسما تایید نشد.

اما هرچه هست، فعلا شمخانی مهمترین چهره دیپلماتیک ایران شده و سفرهای منطقه‌ای او، فشارها را کاهش داده است. حالا شمخانی فراتر از نقش‌های قبلی، می‌رود تا چهره‌ای تازه‌تر از خود نشان دهد. چهره‌ای که در مقامی مشابه در دولت اصلاحات، حسن روحانی از خود نشان داد و "شیخ دیپلمات" نامیده شد و حالا شاید دوره "دریادار دیپلمات" آغاز شده باشد. مردی که شاید بخواهد تجربه انتخابات سال ۱۳۸۰ و رقابت با رئیس‌جمهور وقت را با امید به نتیجه ای، بهتر، بار دیگر تکرار کند.