نخبه‌ای که اولین نیروی دریایی ایران را به‌وجود آورد

نامش میرزا محمد تقی خان فراهانی و ساکن یکی از محله‌های شهر اراک بود؛ پدرش «کربلایی قربان» آشپز «میرزا‌عیسی قائم‌مقام اول» بود، میرزا تقی‌خان در ابتدای جوانی منشی و محرم اسرار میرزا بزرگ پدر قائم‌مقام ثانی بود؛ او در سال‌های ابتدایی سلطنت ناصرالدین شاه به عنوان صدر اعظم او انتخاب شد و با عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه ازدواج کرد.

در تاریخ از امیرکبیر به عنوان فردی مقید و مذهبی نام برده شده که احترام خاصی برای علمای دین قائل بود، با این حال اعتضاد السلطنه گفته بود که به شدت با عالمان خشک و زاهد مسلک که نسبت به اوضاع زمانه بی تفاوت بوده اند مشکل داشته است. مدارس و مساجد بسیاری در دوران او ساخته شد که از جمله آنها می‌توان به مدرسه شیخ عبدالحسین در بازار تهران و امام‌زاده زید و دارالفنون تهران اشاره کرد؛ او همچنین چاپخانه‌ها را از چاپ آیات قرآن بر کاغذهای باطله منع کرد تا به قرآن اهانت نشود؛ در زمان حکومت او شرب خمر ممنوع شد و مجازات‌های سنگینی برای افراد مستی که در خیابان‌ها عربده کشی و قمه کشی می‌کردند، در نظر گرفته شد.

موضوعی که حسین کنعانی مقدم تحلیلگر مسائل سیاسی گفت: امیرکبیراز ابتدای صدارت تمرکز خود را بر اصلاحات بر قوانین کشور قرار دارد و با شکل‌گیری دارالفنون یک حرکت دانش بنیان را برای حکومت داری ایجاد کرد که همین باعث شد که حاکمان وقت دوره قاجار خواهان این باشند که او متوقف شود، زیرا هم با استعمار انگلیس و روسیه مقابله می‌کرد و هم حاضر نبود ایران را در اختیار دشمنان قرار دهد.

او ادامه داد: در آن زمان شاهد فرقه های متعددی بودیم تا با اسم اسلام در برابر امیرکبیر بایستند، همین کاری که الان آمریکایی ها با شکل‌گیری گروه هایی مثل داعش انجام می‌دهند و آن هم با همین ترتیب شکل گرفت و عملا با ایجاد شبکه های جاسوسی و دروغ پراکنی کاری کردند که کار امیرکبیر به مرحله حذف فیزیکی برسد.

کاهش مخارج دولت از برنامه‌های جدی امیرکبیر بود؛ امیرکبیر برای اصلاح وضعیت نظامی کشور وزارت جنگ را شخصاً بر عهده گرفت، یک مدرسه­ نظامی در تهران تأسیس و معلمان و مربیان نظامی از کشور‌های بی‌طرف برای تعلیم افسران استخدام کرد؛ لباس نظامیان را متحدالشکل کرد و برای تأمین اسلحه­ مورد نیاز چند کارخانه اسلحه‌سازی در اصفهان ، شیراز و تهران به راه ‌انداخت. از دیگر اصلاحات امیرکبیر، تشکیل اولین نیروی دریایی کشورمان در خلیج فارس و خرید کشتی از دولت انگلیس بود.

در دولت امیرکبیر دستگاه خفیه­‌نویسی و اطلاعاتی منظمی وجود داشت که به وسیله آن گزارش‌های منظمی از آنچه در شهر‌ها و ولایات و دستگاه‌های دیوانی و لشکری و حتی سفارتخانه‌های خارجی می‌گذشته، مستقیم برای او فرستاده می‌شد تا مبادا خلافی از آنها به خصوص دریافت رشوه سر بزند.

بنای دیوان­خانه عدالت، رسیدگی به دادخواهی مردم علیه دولت، آئین جدید دادخواهی اقلیت‌های مذهبی و برانداختن رسم شکنجه متهم و مجرم از دیگر اصلاحات زمان او بود و قضاوت میان مرافعات و منازعات مردم و رسیدگی به جرم، در دوره امیرکبیر به عالمان دینی و مجتهدان بزرگ سپرده شد. اصلاحات امیرکبیر اندکی پس از رسیدن وی به صدارت آغاز و تا پایان صدارت کوتاه او دنبال شد. مدت صدارت امیرکبیر ۳۹ ماه (سه سال و سه ماه) بود.

او در اجرای عدالت بسیار حساس بود تا جایی که در مطالب تاریحی آورده شده است که وقتی خادم امیرکبیر را نزد شیخ عبدالرحیم بروجردی قاضی محکمه بردند، شیخ پس از احراز جرم به امیرکبیر نوشت، او مجرم است شما به مصلحت خود با او برخورد کنید. امیرکبیر به این دلیل که شیخ بروجردی در اجرای حکم، ملاحظه وی را کرده، او را عزل و شیخ عبدالحسین تهرانی را به جایش منصوب کرد. مبارزه با رشوه و ایجاد واکسیناسیون در تمامی شهرها به خصوص به سبب ورود وبا از دیگر اقدامات امیرکبیر بود.

اصلاحات امیرکبیر موقعیت برخی از سفارتخانه‌ها و درباریان را متزلزل کرد تا جایی که با تهمت‌های بسیار، درصدد بدبینی شاه به او بر آمدند، ناگفته نماند که همراهی مهدعلیا مادر شاه، اعتماد الدوله و میرزا آقاخان نوری با مخالفان نیز در عزل او مؤثر بود. این‌چنین بود که آنان ناصرالدین شاه را تحت تأثیر قرار دادند و با این استدلال که امیر قصد توطئه علیه شاه را دارد وی را در حالت مستی به عزل امیرکبیر ترغیب کردند. از این رو، حکم عزل امیرکبیر در ۱۹ محرم سال ۱۲۶۷ق به وی ابلاغ شد. چهار روز پس از آن، میرزا آقاخان نوری به سمت صدارت منصوب شد.

امیرکبیر دو روز پس از عزل در ۲۵ محرم سال ۱۲۶۸ق به کاشان تبعید شد و در بیستم دی ۱۲۳۰ در حمام فین کاشان با بریدن رگ دستانش به شهادت رسید. به روایت میرزا محمدجعفرخان، تاریخ‌نگار خورموجی در کتاب مشهور «حقایق‌الخبار ناصری» پیکر امیر را روز بعد از قتل ابتدا در گورستان «پشت مشهد» کاشان دفن کردند، اما چند ماه بعد، با تلاش همسرش عزت‌الدوله، پیکر امیرکبیر را به کربلا منتقل کردند و در اتاقی که در آن به سوی صحن امام حسین (ع) باز می‌شود، به خاک سپردند.