فرونشست در تخت جمشید، نقش جهان و آرامگاه کوروش؛ زیر پای تاریخ ایران خالی می‌شود؟

فرونشست زمین، پدیده‌ای که روزگاری تنها دغدغه کارشناسان حوزه زمین‌شناسی بود، امروز به بحرانی ملی بدل شده است که ریشه در سوءمدیریت منابع آب و بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی دارد. این پدیده آرام اما ویرانگر، اکنون مرزهای زیست‌محیطی را درنوردیده و به قلب هویت فرهنگی ایران رسیده است. اگر دیروز فرونشست را تهدیدی برای زیرساخت‌های حیاتی، امنیت غذایی و حتی سکونتگاه‌های شهری می‌دانستند، امروز میراث فرهنگی و گردشگری کشور نیز در معرض نابودی تدریجی آن قرار گرفته‌اند.

ایران سرزمینی است که بخش قابل‌توجهی از تمدن جهان بر بستر خاک آن شکل گرفته؛ سرزمینی که در دل خود آثار بی‌بدیلی چون تخت جمشید، نقش رستم، میدان نقش‌جهان، گنبد سلطانیه و ارگ بم را جای داده است. اما حالا، این نگین‌های درخشان تاریخ، با تهدیدی خاموش و مهلک روبه‌رو هستند. فرونشست زمین در محدوده‌های تاریخی اصفهان، شیراز و کرمان در سال‌های اخیر به‌طور محسوس افزایش یافته و کارشناسان نسبت به بروز ترک‌ها، شکاف‌های سطحی و آسیب‌های سازه‌ای در این آثار هشدار داده‌اند.

در تخت جمشید، فرونشست زمین باعث ایجاد تغییرات جزئی در تراز پایه‌های سنگی شده؛ در اصفهان، زاینده‌رود خشک و زمین‌های فرونشسته، تهدیدی جدی برای مسجد جامع و میدان نقش‌جهان پدید آورده‌اند؛ و در کرمان، ارگ تاریخی بم که روزی زلزله را تاب آورد، اکنون در برابر این خطر خاموش بی‌دفاع مانده است.

متخصصان می‌گویند اگر روند کنونی برداشت آب و بی‌توجهی به سیاست‌های احیای آبخوان‌ها ادامه یابد، بخش مهمی از میراث تاریخی ایران در دهه آینده ممکن است دچار آسیب‌های غیرقابل جبران شود. فرونشست نه‌تنها تهدیدی برای خاک و آب، بلکه خطری برای حافظه ملی و میراث فرهنگی کشور است؛ میراثی که فراتر از سنگ و آجر، نشانه هویت و استمرار تمدن ایرانی به شمار می‌آید.

در این رابطه علی شهباز کارشناس زمین‌شناسی به تسنیم می‌گوید: بررسی‌ها نشان می‌دهد که نزدیک به نیمی از بافت‌های تاریخی ارزشمند کشور در نواحی در معرض فرونشست قرار گرفته‌اند. حدود 63 اثر ملی ثبت‌شده و 27 اثر جهانی در این مناطق واقع شده‌اند. این یعنی ما در خطر از دست دادن بخش غیرقابل جبرانی از هویت تاریخی کشور هستیم. نمونه‌های عینی این تخریب را در آثار تاریخی اصفهان به وضوح مشاهده می‌کنیم.

خطر فرونشست برای آثار تاریخی و جهانی ایران

وی افزود: میراث فرهنگی و باستانی غنی ایران در برخی استان‌ها از جمله اصفهان، فارس و تهران با خطرات قابل توجهی ناشی از فرونشست زمین مواجه هستند. در چنین شرایطی، برخی از بناها و آثار فرهنگی و تاریخی ایران که تعدادی از آن‌ها ثبت جهانی نیز شده‌اند، در معرض نرخ فرونشست زمین با سرعتی بیش از 10 سانتیمتر در سال قرار دارند.

اصفهان؛ میدان نقش جهان و پل‌های تاریخی در خطر

او گفت: در استان اصفهان، میراثی چون میدان نقش جهان، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام، سی‌وسه‌پل و پل خواجو در معرض فرونشست تدریجی زمین قرار دارند. رودخانه زاینده‌رود به دلیل استخراج بیش از حد آب و خشکسالی‌های پی‌درپی خشک شده است. در نتیجه، فرونشست زمین در شمال اصفهان به 16 تا 25 سانتیمتر رسیده و منجر به ترک‌هایی در بناهای تاریخی و بی‌ثباتی پایه‌های پل‌ها شده است.

فارس؛ تهدید تخت جمشید، پاسارگاد و نقش رستم

این کارشناس گفت: در استان فارس، تخت جمشید، پاسارگاد و نقش رستم از مهم‌ترین مکان‌های در معرض خطر هستند. مناطق اطراف تخت جمشید و پاسارگاد، به دلیل برداشت بی‌رویه آب برای کشاورزی دچار فرونشست شده‌اند.

فرونشست در دشت مرودشت به 14 سانتیمتر در سال رسیده و می‌تواند سیستم‌های زهکشی و پایه‌های زمین را بی‌ثبات کند. مقبره‌های صخره‌ای نقش رستم نیز به دلیل فرسایش سنگ و ترک‌خوردگی در معرض خطر هستند.

پاسارگاد و آرامگاه کوروش در معرض فرونشست

شهباز خاطرنشان کرد: تخلیه آب‌های زیرزمینی در پاسارگاد ممکن است به مرور زمان به بی‌ثباتی مقبره کوروش منجر شود. همچنین، بارندگی‌های ناگهانی در دشت مرغاب که با تغییرات اقلیمی تشدید می‌شوند، سکوی سنگی آرامگاه را تهدید می‌کند.

وی ادامه داد: بازار تاریخی تبریز، زیارتگاه‌های قم، تپه چشمه‌علی و برج طغرل در ری، سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان و بافت تاریخی یزد نیز از جمله آثار و مناطق در معرض خطر فرونشست هستند. در یزد، فرونشست با سرعت 10 سانتیمتر در سال گزارش شده که ساختمان‌های خشتی و قنات‌های باستانی را تهدید می‌کند.

شهباز گفت: خطر فرونشست برای آثار تاریخی، هیچ‌کدام از آن‌ها را هنوز در معرض فروپاشی فوری قرار نداده، اما اثر تجمعی آن در کنار خشکسالی و فعالیت‌های انسانی، می‌تواند در عرض چند دهه، به آسیب‌های جبران‌ناپذیر منجر شود. به‌ویژه تخت جمشید به عنوان نمادین‌ترین اثر باستانی ایران، در معرض خطر زهکشی و فرسایش ناشی از فرونشست قرار دارد.