غریبه بزرگ، بهرام سینمای ایران

به گزارش خبر فوری، بهرام بیضایی در پنجم دی ماه ۱۳۱۷ به دنیا آمد.در اصل خاندان بیضایی از نسل‌ها قبل در کار هنر و ادب بوده‌اند. مثلا پدرش میرزا نعمت‌الله بیضائی آرانی، متخلّص به «ذکائی» و کوچک‌ترین برادرِ ادیب بیضائی   بود. البته نام هنری این خاندن دلیلی بر زندگی راحت‌شان نبوده و کودکی بهرام با فقر و تنگ‌دستی گذشت.

 بیضایی در دوران مدرسه شاگرد زرنگی نبود. وی نویسندگی را از همان دوران آغاز کرد. بیضایی نوشتنِ نقد و پژوهش و مطالبِ پراکنده درباره نمایش و سینما در نشریاتِ علم و زندگی، هنر و سینما، آرش و غیر از این‌ها را از 1338 آغاز کرده بود.

سالِ 1340 مقالاتی درباره موسیقیِ فیلم در مجلّه موزیک ایران و سالِ 1341 پژوهش‌هایش در نمایشِ ایرانی را در مجلّه موسیقی منتشر کرد. همین سال به اداره هنرهای دراماتیک دعوت و منتقل شد. پیوستنش به گروهِ هنرِ ملّی نیز در همین دوران بود.

از اولین نوشته‌های بیضایی می‌توان به «آرش» اشاره کرد که با الهام از زبان شعر مهدی اخوان ثالث نوشته شده است. بیضایی در دوران جوانی با افرادی مانند جلال آل احمد آشنا شد. این کارگردان و نویسنده ایرانی برای مدتی دانشجوی ادبیات فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بود اما درس را ناتمام رها کرد. وی همچنین طی سال ۱۳۳۸ مدتی را به‌عنوان کارمند در اداره کل ثبت اسناد و املاک دماوند گذراند. نظر بیضایی در همان دوران به تعزیه و نمایش ایرانی جلب شد. بهرام بیضایی در سال ۱۳۴۱ پژوهش‌های خود در زمینه نمایش‌های ایرانی را در مجله موسیقی چاپ کرد. بهرام بیضایی اولین فیلم کوتاه خود را در سال ۱۳۴۱ جلوی دوربین برد که اکنون اثری از این فیلم هشت میلیمتری باقی نمانده است. بیضایی در دهه ۴۰ دست به نمایشنامه‌نویسی زد. از هم‌دوره‌های او می‌توان به علی نصیریان و غلامحسین ساعدی اشاره کرد. در سال ۱۳۴۲، این جعفر والی بود که نمایشنامه‌ای از بیضایی با نام «مترسک‌ها در شب» را در تلویزیون به نمایش درآورد. بیضایی در تابستان همان سال «پهلوان اکبر می‌میرد» را نوشت. این نمایش با استقبالی چشمگیر همراه بود.

بهرام بیضایی تاکنون ۱۰ فیلم بلند و چهار فیلم کوتاه ساخته است. اولین فیلم رسمی خود را که یک فیلم کوتاه بود در سال ۱۳۴۹ با نام «عمو سیبیلو» ساخت. این فیلم ۲۸ دقیقه‌ای به کارگردانی و نویسندگی بهرام بیضایی براساس داستان کوتاهی از فریدون هدایت‌پور ساخته شد. وی در اولین محصول سینمایی خود با نعمت حقیقی، فیلمبردار برجسته همکاری کرد. بیضایی در سال ۱۳۵۰ اولین فیلم بلند خود را جلوی دوربین برد که «رگبار» نام داشت. بیضایی علاوه‌بر کارگردانی، نویسندگی «رگبار» را نیز برعهده داشت. تهیه‌کننده و فیلمبردار این فیلم سینمایی باربد طاهری بود و از بازیگران آن می‌توان به پرویز فنی‌زاده، پروانه معصومی و محمدعلی کشاورز اشاره کرد.

بهرام بیضایی در سال ۱۳۵۱ دومین فیلم کوتاه خود با نام «سفر» را کارگردانی کرد. او در این فیلم کارگردانی، نویسندگی و تدوین را عهده‌دار بود. او با این فیلم جایزه بهترین فیلم کوتاه جشنواره فیلم شیکاگو را به دست آورد. در سال ۱۳۵۲ نوبت به ساخت فیلم سینمایی «غریبه و مه» به‌عنوان اولین فیلم رنگی کارنامه بهرام بیضایی رسید. بیضایی در «غریبه و مه» وظیفه کارگردانی، نویسندگی و تدوین را برعهده داشت. سال ۱۳۵۶ رسیده بود و کارنامه فیلمسازی بهرام بیضایی به ایستگاه فیلم سینمایی «کلاغ» رسید. بهرام بیضایی «کلاغ» را نیز تحت عنوان‌های کارگردان، نویسنده و تدوین‌گر ساخت. تهیه‌کننده «کلاغ» بهمن فرمان‌آرا بود. وی در این فیلم سینمایی با حسین پرورش، منوچهر فرید و پروانه معصومی به‌عنوان بازیگر همکاری کرد. بیضایی در سال ۱۳۵۷ یکی از مشهورترین فیلم‌هایش، یعنی «چریکه‌ تارا» را ساخت. وی در این فیلم باز هم در مقام کارگردان، نویسنده و تدوین‌گر حاضر شد. البته تدوین «چریکه تارا» با همکاری گورگن گریگویانس انجام شد. «چریکه تارا» هرگز در ایران به نمایش درنیامد اما در بخش نوعی نگاه جشنواره کن در سال ۱۹۸۰ به نمایش درآمد. سوسن تسلیمی برای بازی در این فیلم جایزه بهترین بازیگر زن جشنواره سن سباستین را دریافت کرد.

بهرام بیضایی در سال ۱۳۶۰ نمایشنامه «مرگ یزگرد» را به فیلمی با همین نام تبدیل کرد. این کارگردان سینمای ایران این‌بار نیز در مقام کارگردان، نویسنده و البته تهیه‌کننده جلوی دوربین برد. نمایشنامه «مرگ یزدگرد» همچنین در قالب یک کتاب منتشر شده است. «مرگ یزدگرد» طی سال ۱۳۶۱ در جشنواره فیلم فجر رونمایی شد. این فیلم سینمایی با بازی سوسن تسلیمی، مهدی هاشمی، یاسمن آرامی، امین تارخ و علیرضا خمسه ساخته شد.

امین تارخ در مصاحبه با فریدون جیرانی فیلم سینمایی «مرگ یزدگرد» را به قرار «فیلمی که ششصدوسی‌وپنج پلان [است]، بدون یک زاویهٔ تکراری در یک محیط بسته با ۶ بازیگر» توصیف می‌کند. سال ۱۳۶۴ از راه رسید و نوبت به ساخت «باشو غریبه کوچک» رسیده بود. بیضایی به‌عنوان کارگردان، تدوین‌گر و نویسنده «باشو غریبه کوچک» را ساخت. این فیلم ایرانی در سال ۱۳۶۴ تولید شد اما به مدت پنج سال توقیف بود و سرانجام در سال ۱۳۶۹ اکران شد. فیلم دوباره  در سال ۱۳۹۴ هم اکران شده است و یکی از مهم‌ترین فیلم‌های کارنامه بهرام بیضایی محسوب می‌شود. این فیلم سینمایی تاکنون در نظرخواهی‌های مختلفی مانند نظرسنجی دنیای تصویر و نظرسنجی نقد سینما به‌عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران انتخاب شده است. البته در نظرسجی دوم، این فیلم به همراه «گوزن‌ها» به‌عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران انتخاب شد. طرح اولیه فیلم را سوسن تسلیمی به بهرام بیضایی پیشنهاد داده است. البته بیضایی نسخه‌ی داستانیِ نوشته‌شده‌ی تسلیمی را دستخوش تغییراتی قرار داد و سپس آن را به شکل فیلمنامه درآورد. «باشو» در جشنواره‌های مختلفی مانند «اوبرولیه» فرانسه و «آدانا» ترکیه جوایزی به دست آورد. بهرام بیضایی دو سال بعد فیلم سینمایی «شاید وقتی دیگر» را کارگردانی و تدوین کرد و نوشت.

سالِ 1367 بیضایی داراییش را به تدریج در تهران فروخت و در پیِ خانواده به آلمان رفت. آنجا ویزای سوئد گرفت تا به همسر و دخترِ دوّمش و سوسن تسلیمی و دخترش بپیوندد.

در زمستانِ سردِ شمالی، چون که در دانمارک از قطار پیاده شده بود، ناگزیر تا مرزِ سوئد پیاده رفت؛ و در مقصد از کمردرد بستری شد.در همین اوان بود که، به خاطرِ ناهماهنگیِ زندگیِ کاریش با زندگیِ خانوادگیش، از منیراعظم رامین‌فر جدا شد. در فیلمِ مستندِ عیّارِ تنها از عشق به هر دو همسرش سخن گفته و تأکید کرده که دلیل جدایی از همسر اول این بود که او نمی‌خواست بیضایی در سینما و تئاتر کار کند.

بعد از نوشتن و ترجمه چندین اثر و اعمال محدودیت‌ها بهرام بیضایی دوباره ایران را ترک کرد. اما با به قدرت رسیدن محمد خاتمی او دوباره به ایران بازگشته و بعد از گرفتن مجوز، فیلم سگ کشی را ساخت.

از طرفی فیلمنامه «شاید وقتی دیگر» در سال ۱۳۶۷ در قالب کتابی با عنوان «وقت دیگر، شاید ...» به چاپ رسید. شاهپور عظیمی «شاید وقتی دیگر» را «کامل‌ترین» فیلم بهرام بیضایی می‌خواند.

بهرام بیضایی حدود چهار سال پس از «شاید وقتی دیگر»، فیلم سینمایی «مسافران» را در مقام کارگردان، تدوین‌گر و نویسنده ساخت. بنابر اعلام خود فیلمساز، «مسافران» پاسخی به فیلم «مادر» ساخته علی حاتمی است. فریدون جیرانی و بهروز افخمی در برنامه‌ای تلویزیونی در سال ۱۳۹۴ اعلام کردند در دهمین جشنواره فجر بنا بود اکثر جایزه‌ها به بهرام بیضایی و «مسافران» تعلق بگیرند. اتفاقی که هرگز رخ نداد. 

بهرام بیضایی پس از «مسافران» به مدت ۱۰ سال فیلم بلند نساخت. وی در سال ۱۳۷۷ فیلم کوتاه «گفت‌وگو با باد» را ساخت. این فیلم کوتاه بخشی از فیلم «قصه‌های کیش» بود. «قصه‌های کیش» برای حضور در جشنواره فیلم کن برگزیده شد اما رئیس جشنواره با اعلام اینکه گفت‌وگو با باد «با روح جزیره نمی‌خواند»، با حضور این بخش از «قصه‌های کیش» در کن موافقت نکرد. بیضایی مدتی بعد کپی رایت فیلم را خریداری کرد. وی تصمیم داشت سه بخش دیگر با نام‌های «گفت‌وگو با آب»، «گفت‌وگو با آتش» و «گفت‌وگو با خاک» به فیلم اضافه کند. سه بخشی که تاکنون ساخته نشده‌اند. بیضایی سه سال بعد از «گفت‌وگو با باد» و ۱۰ سال پس از «مسافران»، فیلم سینمایی «سگ کشی» را ساخت. کارگردان، نویسنده، تهیه‌کننده و تدوین‌گر «سگ‌کشی» بهرام بیضایی بود. بنیاد فیلم بریتانیا از «سگ‌کشی» به‌عنوان یکی از بهترین تریلرهای تاریخ یاد کرده است. از بازیگران «سگ کشی» می‌‌توان به مژده شمسایی، مجید مظفری، میترا حجار، رضا کیانیان و داریوش ارجمند اشاره کرد. طرح اولیه فیلم «سگ کشی» در ابتدا «از دست رفته» نام داشت. همچنین در ابتدا بنا بوده فیلم «سگ کشی» به‌صورت سیاه و سفید ساخته شود که این امر به‌دلیل کمبود امکانات محقق نشده است. اصغر رفیعی‌جم، فیلمردار فیلم «سگ کشی» پس از این فیلم بهرام بیضایی را «باثبات‌ترین»، «جدی‌ترین» و «دانشمندترین» فیلمسازی برشمرد که تاکنون با آن همکاری کرده است. وی همکاری با بیضایی را همچون «دانشکده‌ای عملی» توصیف می‌کند. جهانگیر میرشکاری، صداگذار «سگ کشی»، در همکاری با بهرام بیضایی خود را دانشجویی تلقی می‌کند که پس از مدت‌ها انتظار در کلاس استاد مسلم سینما حاضر شده است. فیلم سینمایی «سگ کشی» یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های بیضایی است.

این فیلم سینمایی در سال ۱۳۸۰ به فروش ۳۳۰ میلیون تومان دست پیدا کرد و به پرفروش‌ترین فیلم همان سال تبدیل شد. این فیلم ایرانی در جشنواره فجر به جوایزی مانند بهترین فیلمنامه و بهترین طراحی صحنه و لباس دست پیدا کرد.

بهرام بیضایی پنج سال پس از «سگ کشی» فیلم کوتاه «قالی سخنگو» را جلوی دوربین برد. این فیلم به سفارش مرکز ملی فرش ایران ساخته شد. بهرام بیضایی دو سال بعد از «قالی سخنگو» و هفت سال پس از «سگ کشی» در سال ۱۳۸۷ آخرین فیلم خود یعنی «وقتی همه خوابیم» را باز هم در مقام کارگردان، تدوین‌گر، فیلمنامه‌نویس و تهیه‌کننده ساخت. از بازیگران «وقتی همه خوابیم» می‌توان به مژده شمسایی، علیرضا جلالی‌تبار، حسام نواب صفوی، شقای فراهانی، مجید مظفری، سحر دولتشاهی و حسین محب اهری اشاره کرد. 

بهرام بیضایی سابقه تدریس در دانشگاه تهران را نیز دارد. وی از سال ۱۳۸۹ به تدریس در بخش ایران شناسی دانشگاه استنفورد مشغول شد و از آن زمان در امریکا زندگی می‌کند. فعالیت‌های هنری-ادبی بهرام بیضایی فقط به سینما محدود نبوده‌اند. وی چندین نمایش روی صحنه برده است و بیش از هفتاد کتاب نوشته است. 

بیضایی در سالِ 1395 دکتریِ افتخاریِ دانشگاهِ سنت اندروز را به خاطرِ مشغلهٔ تمرینِ نمایشِ طرب‌نامه نپذیرفت؛ ولی سالِ بعد در سنت اندروز حاضر شد و در جشنی پس از نیمروزِ یک  تیر از مینگیس کمبل افتخاراً دکتریِ عالیِ ادبیات گرفت. پس از مراسم نیز سمپوزیومی چندروزه در بررسیِ آثارش در همین دانشگاه برپا شد.

خبر فوری در گذشت استاد بزرگ سینمای  ایران را تسلیت می گوید.