ماجرای تصمیم جنجالی سال ۱۳۳۹: اتحادیه عرب علیه نام خلیج فارس چه کرد؟
اتحادیه عرب در ۲۳ مرداد سال ۱۳۳۹ خورشیدی (۱۹۶۰ میلادی) در یک اقدام کاملاً سیاسی و قوم‌گرایانه، بدون توجه به صدها سند تاریخی و آثار مکتوب که به‌صراحت بر نام تاریخی و کهن «خلیج فارس» در طول قرن‌ها تأکید دارند، نام جعلی «خلیج عربی» را به جای این آبراه استراتژیک انتخاب کرد. این تصمیم برخلاف مستندات برجسته‌ای است که از دوران باستان تاکنون نام «خلیج فارس» را به طور مکرر و در منابع معتبر عربی، ایرانی و بین‌المللی تأیید کرده‌اند و صرفاً با انگیزه‌های سیاسی و منازعات هویت‌طلبانه اتخاذ شده است.
اتحادیه عرب با صدور یک بخشنامه رسمی اعلام کرد که از این پس نام «خلیج عربی» به جای «خلیج فارس» به کار برده شود. این اقدام در چارچوب گسترش اندیشه‌های پان عربی و توسط رهبران عرب از جمله جمال عبدالناصر آغاز شد. این تغییر نام، که به دلایل سیاسی و قوم‌گرایانه مطرح شد، در مقابل نامی تاریخی و مستند «خلیج فارس» قرار دارد که از دوران باستان و در منابع متعددی از جمله اسناد، کتب تاریخی، نقشه‌ها و متون جغرافیایی به طور مستمر استفاده شده است.
براساس مطالعات تاریخی و اسناد بسیار، نام «خلیج فارس» دارای سابقه‌ای دست کم ۲۴۰۰ ساله است و در متون تاریخی عربی، اسلامی و غربی بارها به این نام اشاره شده است. منابع معتبری مانند کتاب «اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان» نوشته دکتر محمد عجم، مجموعه گسترده‌ای از ۳۰۰ کتاب و نقشه تاریخی را ارائه می‌دهد که در آنها نام خلیج فارس آمده است. هیچ سند یا نقشه عربی پیش از سال ۱۹۵۸ (۱۳۳۷ ش) وجود ندارد که از نام «خلیج عربی» استفاده کرده باشد. این تغییر نام‌ها از سال‌های پس از ۱۳۳۷ ش به دلایل سیاسی آغاز شده و در چارچوب جنگ‌های هویتی و جغرافیایی بین ایران و کشورهای عربی پیرامون منطقه مورد مناقشه شدت یافته است.
از طرف دیگر، خوزستان که در بازه‌های مختلف تاریخی گاهی به عنوان «عربستان» شناخته می‌شد، سرزمینی با پیشینه تاریخی کهن و فرهنگ متنوع است. این منطقه در قرون گذشته شامل دو ناحیه عرب‌نشین و غیرعرب‌نشین بوده و نام «عربستان» بیشتر به نواحی غربی و جنوبی خوزستان اطلاق می‌شده است، در حالی که بخش‌هایی از خوزستان همیشه به همان نام تاریخی خود شناخته می‌شدند. بنابراین ادعای الحاق خوزستان یا به‌طور کلی «عربستان» به سرزمین‌های عرب، ادعایی نادرست و مغایر با تاریخ است.
از نظر حقوق بین‌الملل، سازمان ملل متحد و سایر سازمان‌های بین‌المللی همچنان نام رسمی این آبراه را «خلیج فارس» می‌دانند و تغییر آن را نپذیرفته‌اند. اسناد متعددی از سوی سازمان ملل از سال ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۶ این نام را به عنوان استاندارد قانونی بین‌المللی تأیید کرده‌اند. همچنین در قراردادهای رسمی بین‌المللی و معاهدات مختلفی که ایران با کشورهای منطقه و جهان داشته است، نام خلیج فارس به کار رفته است و تا به امروز مورد تأیید و کاربرد رسمی باقی مانده است.
در نتیجه، اعلام اتحادیه عرب در سال ۱۳۳۹ خورشیدی مبنی بر استفاده از نام «خلیج عربی» به جای «خلیج فارس» یک اقدام سیاسی و قوم‌گرایانه است که فاقد پشتوانه تاریخی و حقوقی است و همچنان نام قانونی و تاریخی این منطقه «خلیج فارس» باقی مانده است. همچنین خوزستان سابقه تاریخی عمیق و نام باستانی خود را دارد و نام «عربستان» گاه به برخی نواحی خاص محدود بوده و جزئی جدایی‌ناپذیر از سرزمین ایران به شمار می‌رود.
بعد از اعلام تصمیم اتحادیه عرب در سال ۱۳۳۹ خورشیدی (۱۹۶۰ میلادی) مبنی بر استفاده از نام «خلیج عربی» به جای «خلیج فارس»، واکنش‌های گسترده‌ای از سوی حکومت، دولت، دربار، روزنامه‌ها، احزاب، تشکل‌های فرهنگی و سیاسی و همچنین مردم ایران به این اتفاق شکل گرفت.
در روز ۲۳ مرداد سال ۱۳۳۷ خورشیدی، دولت ایران به‌دلیل تغییر نام تاریخی «خلیج فارس» به «خلیج عربی» توسط دولت جدید عراق — که با رهبری عبدالسلام قاسم به دنبال حرکت‌های آزادی‌خواهانه جمال عبدالناصر در مصر بود — اعتراض رسمی خود را اعلام کرد. در سال‌های بعد نیز گمرک و پست ایران از پذیرش محموله‌هایی که روی آنها از نام «خلیج عربی» استفاده شده بود خودداری کردند و این موضع در مجامع بین‌المللی نیز به صورت جدی دنبال شد. محمدرضا شاه پهلوی نیز در دو نوبت در مصاحبه‌های خود به این تغییر نام تاریخی اعتراض کرد و آن را اقدامی نادرست تلقی نمود.
از سوی دیگر، در تاریخ ۵ مارس ۱۹۷۱ میلادی، دبیرخانه سازمان ملل در سند AD311/1 Gen رسماً اعلام کرد که نام صحیح و تاریخی این منطقه، «خلیج فارس» است. پس از آن، اعتراضات ایران به استفاده از نام «خلیج عربی» در سازمان ملل ادامه یافت و در سال ۱۳۷۰ نیز سر ویراستار این سازمان با تأکید بر اعتراضات پی‌درپی ایران، خواستار رعایت این اعتراضات در تمامی مستندات شد.
نمونه‌ای ملموس از این واکنش‌ها در سال ۱۳۷۱، هنگام حضور حیدر ابوبکر العطاس، نخست‌وزیر یمن در اجلاس سران جنبش عدم‌تعهد در جاکارتا بود که با استفاده از نام «خلیج عربی» مواجه به اعتراض شدید نمایندگان ایران شد و وی ناچار به عذرخواهی و بیان غیرعمد بودن این موضوع گردید.
سازمان ملل تاکنون پنج بار به‌طور رسمی بر حفظ نام «خلیج فارس» تأکید کرده و در یادداشت‌های مختلفی از جمله شماره UNLA45.8.2(C) در سال ۱۹۸۴ و ST/CS/sER.A/29 در سال ۱۹۹۰ این نام را به عنوان نام رسمی و مورد قبول بین‌المللی تایید کرده است. همچنین در کنفرانس‌های سالانه سازمان ملل درباره هماهنگی نام‌های جغرافیایی نیز بر فارسی بودن این نام تأکید شده است.
سال ۱۳۸۳ اتفاق مهمی رخ داد که بازتاب گسترده‌ای در ایران داشت: مؤسسه جغرافیایی معتبر آمریکایی «نشنال جئوگرافیک» در اطلس خود نام «خلیج عربی» را در پرانتز در کنار نام «خلیج فارس» قرار داد. این اقدام موجب موجی از اعتراض‌های مردمی، علمی و دیپلماتیک شد تا جایی که نهایتاً این مؤسسه پس از چند روز مجبور به حذف آن اصطلاح و انتشار بیانیه‌ای مبنی بر عذرخواهی رسمی و بازنگری در اطلس‌های خود شد.
در پی این تحولات، موج گسترده‌ای از حساسیت و هویت‌طلبی در میان ایرانیان داخل و خارج کشور شکل گرفت تا اینکه موضوع نامگذاری «روز ملی خلیج فارس» مطرح و پس از سلسله جلسات و همایش‌های تخصصی، در سال ۱۳۸۴ روز دهم اردیبهشت به عنوان «روز ملی خلیج فارس» ثبت شد؛ روزی که یادآور اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز و نمادی از اقتدار تاریخی این منطقه است.
از سال ۱۳۸۸ و در دولت وقت، اهمیت این موضوع بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و نهادهای مختلف دولتی و همچنین امامان جمعه در شهرهای مختلف برای نخستین بار در خطبه‌های نماز جمعه، تأکید ویژه‌ای بر حفظ نام «خلیج فارس» و اهمیت آن داشتند.
همچنین در سال ۱۳۹۶، زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در سخنرانی خود به جای «خلیج فارس» از عبارت جعلی «خلیج عربی» استفاده کرد، واکنش‌های گسترده مردمی، هنری و رسمی در ایران شکل گرفت. رئیس‌جمهور وقت ایران، حسن روحانی، به این اشتباه جغرافیایی واکنش نشان داد و آن را نشان‌های از ضعف آگاهی جغرافیایی خواند. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه نیز در شبکه‌های اجتماعی بر نام «خلیج فارس» تأکید کرد.
در همان زمان، وزارت امور خارجه ایران نمایشگاهی را برگزار کرد که در آن اسناد تاریخی و بین‌المللی متعددی که گواهی می‌داد این آبراه همواره به نام «خلیج فارس» شناخته شده است، به نمایش گذاشته شد. این نمایشگاه نشان می‌داد نام رسمی و مورد تأیید در سازمان ملل و بیشتر رسانه‌های بین‌المللی، «خلیج فارس» است.
دونالد ترامپ در دوره‌های مختلف ریاست جمهوری‌اش دست‌کم دو بار تلاش کرد تا نام «خلیج فارس» را به «خلیج عربی» تغییر دهد. اولین بار در سال ۲۰۱۷ در دوره نخست ریاست جمهوری این اقدام را انجام داد که با واکنش شدید ایران مواجه شد. بار دیگر در سفر دوره دوم ریاست جمهوری خود در سال ۲۰۲۵ به کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، کاخ سفید برنامه داشت که این تغییر نام را اعلام کند، اما در نهایت به دلیل نگرانی‌های دیپلماتیک و واکنش‌های ایران، از این تصمیم عقب‌نشینی کرد و در اسناد رسمی آمریکا همچنان از نام تاریخی «خلیج فارس» استفاده شد.
ترامپ در سفر ۲۰۲۵ به عربستان سعودی و کشورهای همجوار قصد داشت با این تغییر نام جلب حمایت کشورهای عربی را هدف قرار دهد، اما به دنبال اعتراضات شدید ایران و ملاحظات امنیتی و سیاسی، از به کار بردن نام «خلیج عربی» خودداری کرد و حتی در سخنرانی خود از اصطلاح «خلیج ایران» استفاده کرد و گفت که مانع تغییر نام شد.
در نهایت، باید گفت که ایرانیان این اصطلاح «خلیج عربی» را نامی ساختگی، بی‌ریشه و سیاسی می‌دانند که به قصد تحریف تاریخ و دامن زدن به اختلافات به‌کار گرفته می‌شود و واکنش‌های گسترده و متحدان‌های نسبت به آن داشته‌اند که حفظ نام «خلیج فارس» را به عنوان نماد هویتی و تاریخی خود امری غیرقابل گذشت می‌دانند.
به طور کلی، این رخداد باعث شد که موضوع نام «خلیج فارس» به یک محور وحدت ملی در ایران تبدیل شود و نشان دهد که نام این منطقه تنها یک نام جغرافیایی نیست، بلکه نمادی از هویت و تاریخ ایرانیان است که هرگونه تحریف آن با واکنش شدید سیاسی، فرهنگی و مردمی مواجه شده است. این اتفاق باعث شد که ایرانیان از هر قوم و دین و منطقه‌ای حول این موضوع تاریخی و هویتی متحد شوند و پاسداری از نام «خلیج فارس» به عنوان یک وظیفه ملی و تاریخی شناخته شود.
