تاریخ جادو و جادوگری در ایران/ ماجرای شاهی که اتاق طلسم داشت!

به گزارش خبر فوری، این روزها سخن از سحر و جادو فراوان شنیده می شود. روز قبل قاتل الهه حسین نژاد مدعی شد که قبل از قتل الهه جادو شده بود. گروهی در فوتبال مدعی اند به خاطر جادو، جام را از دست داده اند.

متاسفانه جادو وارد سیاست هم شده و برخی مدعی شده اند اسرائیل از طریق جادوگران و اجنه توانسته نفوذ اطلاعاتی در ایران داشته باشد. اینها سطح ماجرا است. درعمق، وضعیت بدتری حکمفرما است. ماهانه ده ها گزارش در رابطه با فتنه جادوگران و رمالان و به هم ریختن روابط زن و شوهرها به گوش رسیده و در جراید منتشر می شود. اما به راستی ریشه این مساله در کجا است و چرا اینقدر تا این حد در جامعه رواج یافته است؟

ریشه معرفتی جادوگری

ریشه های اجتماعی و فکری و فرهنگی زیادی می توان برای این مساله یافت. جیمز فریزر معتقد است که جادو مبتنی بر نوعی نظام معرفتی ابتدایی و بدوی است. جادوگر معتقد است نوعی قانون اولیه بر پدیدارهای عالم مبتنی است و میان اشیاء بر اساس «شباهت» رابطه ای وجود دارد.

در واقع، جادوگر بر اساس شباهت اشیاء تلاش می کند بر آنها سلطه یابد. مثلا جادوگر تلاش می کند از طریق حرکت دست های خود به شکل حرکت برگ ها بر یک درخت سلطه یابد. یا مثلا یک جادوگر عروسک دشمنش را پیدا کرده و به قلب آن سوزن می زند. او معتقد است با ضربه زدن به عروسکی که شبیه دشمنش است، دشمنش را از پای درمی آورد.

همچنین، جادوگران معتقدند میان اسم افراد و خود آنها رابطه مستقیم علّی وجود دارد و این رابطه به هیچ وجه وضعی و قراردادی نیست. جادوگران با پیدا کردن اسم افراد تلاش دارند به آنها ضربه بزنند. به همین دلیل، در جوامع پیشاباستان و قبایل بدوی، دشمنان اسم خود را به هم نمی گفتند و این را مانند یک راز جنگی حفظ می کردند.

این دستگاه فکری در عصر یونان و روم باستان وارد فاز جدیدی شد. در ادیان و فلسفه های باطنی عصر یونانی مآب نوعی رابطه طولی میان اشیاء برقرار است. فیلسوفان گنوسیست و نوافلاطونی معتقدند عالم مانند پیاز است و هر مرتبه در دل مرتبه ای دیگر است و هر مرتبه بالاتر نیز علت مرتبه پایین تر است. آنها معتقدند میان این مراتب «شباهت» وجود دارد و بر اساس شباهت می توان از معلول به علت رفت و به مراتب بالاتر عالم معرفت یافت. این متفکران معتقدند از طریق شباهت میان اسامی و اشیاء می توان به علل عالم معرفت یافت و جادو وسیله ای است که می تواند به فهم و کشف این شباهت کمک کند.

این دستگاه معرفتی از طریق آشنایی مسلمانان با مراکز فکری یونانی مآب مانند حران، اسکندریه و انطاکیه که مرکز چند مدرسه گنوسی و نوافلاطونی  بود به عالم اسلام انتقال یافت. در قرون نخستین اسلامی گروهی از پیروان مذهب اسماعیلی و همچنین، صوفیه به این مکتب علاقه مند شده و تلاش کردند میان باورهای خود و این فلسفه که آبستن طلسم و جادو است پل بزنند.

در عصر امپراتوری های باروت (عثمانی، صفویه، گورکانیان هند) این مکاتب باطنی گرا به شدت در آناتولی و ایران و بخش هایی از هند رواج یافت و آبستن ظهور طلسم ها و جادوگری های مختلف شد.

جادوگری در ایران از صفویه تا قاجار

نمونه های فراوانی از جادوگری در تاریخ ایران جدید (از صفویه تا اکنون) ثبت شده است. شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفویه، علاقه وافری به جادو داشت و این علاقه تا آن‌جا پیش رفت که بیشتر وقتش را با رمالان و منجمان می‌گذراند. رستم الحکما در رستم التواریخ در رابطه با علاقه شاه سلطان حسین به جادو می نویسد: «آن سلطان را عجایب خوان‌هایی بود که اشیای عجیبه و چیز‌های غریبه بسیار در آن نهاده بود.»

گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که در شاه سلطان‌حسین اتاقی داشت که در آن، انواع و اقسام لوازم جادو و کیمیا، به همراه مواد لازم، یافت می‌شد: پوست مار سیاه، پوست سوسمار، چند کله گوسفند با نقش و نگار و دو سه تا جمجمه انسانِ روغن‌مالی شده! افزون بر این‌ها، تعداد زیادی گرد رنگی هم وجود داشت که در شیشه‌های مختلف نگهداری می‌شد.

افغان ها که بعد از صفویه به مدت هفت  سال بر ایران حکومت کردند هم به شدت خرافاتی بوده و به جادو معتقد بودند. مشهور است که اشرف افغان یکی از بزرگان صفوی را دستگیر کرد و قصد کشتن او را داشت اما او رندانه مدعی شد که صاحب قدرت ماورایی است و از طریق حیله، شروع به نوعی آتش بازی کرد و مدعی شد قدرت خاصی دارد. اشرف افغان او را جادوگر دانست و ترسید و رهایش کرد.

همچنین، جادو سحر و طلسم در قالب رمالی و هیئت و نجوم در دوره افشاریه رواج داشته است. در لیست مقامات این دوره، نام منجمین متعددی دیده می شود. اسامی برخی از آنها عبارت است از: ملامحمدحسین، آقای طالب، آقا علیرضا و ... . عجیب اینکه، شخص نادرشاه به سحر و رمالی و هیئت معتقد بوده است. در شرح به سلطنت نشستن وی می بینیم که به تفأل منجمان اعتنا می کند و روز تاجگذاری خود را به روز پنج شنبه بیست و چهارم شوال 1418 موکول می کند.

جادو در عصر کریم خان زند هم به شدت در جوامع ایران رواج داشته به طوری که «سر هار فرود جونز» در کتاب خود با عنوان «آخرین روزهای لطفعلی خان زند» ایرانیان را مردمی خرافاتی معرفی می کند.

در عصر قاجار، اعتقاد به باورهای خرافی و جادو تداوم می یابد. شخص آقامحمد خان به انواع طلسم و جادو و رمالی اعتقاد داشته است. همچنین، حاجی میرزا آقاسی، وزیر مقتدر محمدشاه یکی از معتقدان جدی به جادو است که علاقه زیادی به اصطلاحا علوم غریبه داشته و تلاش می کرده بسیاری از امور را با سحر حل کند.

این گرایش در سایر شاهان قاجاری نیز وجود داشت. مشهور است که محمدعلی شاه به جادو اعتقاد داشته و این اعتقاد تأثیر قابل توجهی بر عملکرد او به عنوان شاه داشت. او به حدی به جادو معتقد بود که حتی برای کارهای مختلف به دنبال انجام جادوگری و سحر بود. گفته می‌ شود که همسر محمدعلی شده، ملکه جهان خانم، نیز در این باورهای خرافی نقش داشته است، زیرا او نیز به شدت به خرافات و سحر و جادو اعتقاد داشت.

به‌نظر می‌رسد تداوم این سنت اشتباه می‌تواند واقع‌نگری در زیست فردی و اجتماعی مردم ایران را دستخوش نابسامانی کند.