تدبیر شاه صفوی برای رونق تجارت ایران/ شاه عباس برای چه ماموریتی جاسوسان با لباس مبدل را به کاروانسراها می فرستاد؟

به گزارش خبر فوری، در خاورمیانه به مسافرخانه‌ها یا مهمان‌خانه‌هایی که در فضای بزرگ برای راحتی کاروان‌ها ساخته می‌شود، کاروانسرا می‌گویند. اغلب در این نوع مهمان‌خانه‌ها که حیاطی بزرگ دارند، مسافران برای شب توقف می‌کنند. به کاروانسرای بزرگ، تیم می‌گویند. نقشه کارونسرا معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته بزرگ و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی بادگیرهایی در انتهای آن جایگذاری شده‌ است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته‌است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته‌است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته‌است، طاقگان‌هایی واقع شده‌اند که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند. در پشت آنها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده‌است. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.

از واژه‌های دیگری که هم‌سنگ با کاروانسرا هستند می‌توان به کاروانخانه و کاروانگاه اشاره کرد. کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نیز می‌گفتند اگرچه از نظر ویژگی‌های معماری برخی با کاروانسرا ناهمگون هستند.

 ناصر خسرو به هنگام مسافرت از نائین به طبس می‌نویسد: «ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب انبار بود. بدون این کاروانسرا و آب هیچ‌کدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم».

اما ساخت کارونسراها تاریخ دیرینه‌ای در ایران دارد. هردوت تاریخ‌نگار یونانی از ساختمان‌هایی یاد می‌کند که به‌دست هخامنشیان میان شوش و سارد بنا شده بود. وی از یکصد و یازده بنای همسان با کاروانسرا (چاپارخانه) نام می‌برد که در فاصله‌ای حدوداً ۲۵۰۰ کیلومتری میان پایتخت هخامنشی و سارد ساخته شده بود که کاروانیان در طول سه ماه این فاصله را می‌پیموده‌اند.

همچنین در زمان ساسانیان اهمیت بسیاری به ساخت راه‌ها و همچنین امنیت جاده‌ها داده شد، از جمله کاروانسراهای این دوره می‌توان به کاروانسرای دروازه گچ، کنار سیاه در استان فارس، دیرگچین و رباط انوشیروانی در امتداد جاده ابریشم اشاره کرد.

پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبیر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم کرد و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست. پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل شهرت بیشتر کاروانسراها به کاروانسرای شاه عباسی می‌دانند. هر چند ممکن است چندی از کاروانسراهای بازسازی شده کاروانسراهای پیش از صفویه باشد.

بر پایهٔ نسخهٔ خطی‌ای که در کتابخانهٔ موزه بریتانیا موجود است (طومار شمارهٔ ۲۴۳۰)، نام حدود ۴۰ کاروانسرا که توسط شاه عباس بزرگ و جانشینان و بستگان او بنا شده‌اند، یاد شده‌ است.

در عین حال در کتاب ایران عصر صفوی به قلم راجر سیوری آمده است که «شاه عباس همان‌طور که بسیاری از جهانگردان و تاریخ‌نگاران اظهار داشته‌اند فردی وطن‌پرست بود، برای همین و برای آنکه فرهنگ زیارت را در بین مردم قرار دهد، در سال ۱۰۰۹ پیاده عزم مشهد کرد و به دستور وی فقط ۹۹۹ کاروانسرا در آن سال و تعداد بسیار بیشتر در سال‌های پس از آن احداث گردید. شاه مقرر داشت که هر یک از امرا که مایل به همراهی او در زیارت هستند می‌توانند سواره بیایند. وی مشهد را به‌طور رسمی‌ «شهر مقدس ایران» قرار داد تا آن‌که مردم به زیارت حرم امام هشتم شیعیان بروند و از رنج و مشقت‌های سفر حج و سخت‌گیری‌های حکام ولایات عثمانی، دیگر خبری نباشد. او هرگاه در خراسان بود به زیارت امام هشتم می‌رفت. شب‌زنده‌داری می‌کرد و کارهای خدام چون جارو کشیدن فرش‌ها و خاموش کردن شمع‌ها را خود انجام می‌داد تا سرسپردگی خود را نشان دهد.»

یک محقق تاریخ در گفتگو با خبر فوری دلایل دیگری نیز برای ساخت کارونسراها مطرح و تصریح کرد: به دلیل جنگ‌ها‌ی متعددی که قبل از حکومت شاه عباس در کشور وجود داشت، شاه عباس به دنبال اقدامی ‌بود که بتواند مجدداً با همسایگان و کشورهای دیگر صلح ایجاد کرده و عمران و آبادانی را رقم بزند.

محمود محمد هدایتی افزود: شاه عباس بر این باور بود که تنها راه آبادانی کشور رونق بازرگانی است که هم منجر به بهبود درآمد کشور شود و هم روابط ایران با سایر کشورها را ترمیم کند.

وی  با بیان اینکه صرفاً بازرگانی داخلی نمی‌توانست چنین هدفی را محقق سازد، ادامه داد: همین مسئله موجب شد تا ساخت کاروانسرا مورد توجه شاه عباس قرار گیرد تا علاوه بر صلح با کشورهای همسایه زمینه سفرهای کم‌هزینه به ایران فراهم شود و اروپایی‌ها‌ نیز وارد تجارت و بازرگانی با ایران شوند.

محقق و پژوهشگر تاکید کرد: شاه عباس بعد از ساخت کاروانسراها حتی دعوت‌نامه به کشورها فرستاد و به مرور زمان در این مقطع تاریخی بود که سفر جهانگردها برای بررسی وضعیت ایران در تجارت و بازرگانی افزایش یافت.

هدایتی بیان کرد: وی احداث 999 کاروانسرا را انتخاب کرد. در احداث این کاروانسراها به دلیل ایجاد صرفه اقتصادی از ظرفیت مردم و خیرین استفاده شد و بین شهرها نیز رقابت ایجاد کرد تا همه در ساخت کاروانسراها مشارکت کنند.

به گفته این پژوهشگر چنین شرایطی موجب شد تا در فاصله‌ها‌ی معینی در شهرهای مختلف کشور کاروانسراها احداث شوند و با هزینه اندک به مسافران خدمات ارائه کنند.

این محقق همچنین تاکید کرد: شاه عباس جاسوسانی با لباس مبدل در کاروانسراها به کار گرفته بود تا از مسافران شرایط شهرها و کشورهایی که سفر می‌کنند را بپرسند و این اطلاعات را به حکومت مرکزی انتقال دهند. این اطلاعات جهت رفع موانع توسعه بازرگانی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، ۵۴ کاروانسرای تاریخی ایران تحت عنوان کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند. این مجموعه جهانی به عنوان بیست و هفتمین اثر جهانی کشور ایران شناخته می‌شود.

این ۵۴ کاروانسرا شامل: دیرگچین قم، پرند (قلعه سنگی) تهران، رباط شرف خراسان رضوی، سنگی انجیره یزد، جمال‌آباد آذربایجان شرقی، عباس‌آباد تایباد خراسان رضوی، فخر داوود خراسان رضوی، شیخعلی‌خان اصفهان، مرنجاب اصفهان، امین‌آباد اصفهان، گبرآباد کاشان، مهیار اصفهان، گز اصفهان، کوهپایه اصفهان، مزینان خراسان رضوی، ایزدخواست فارس، فخرآباد خراسان رضوی، سرایان خراسان جنوبی، قصر بهرام سمنان، آهوان سمنان، میامی‌سمنان، عباس‌آباد سمنان، میاندشت سمنان، زین‌الدین یزد، میبد یزد، فارس فرج فارس، خواجه‌نظر آذربایجان غربی، دهدشت کهگیلویه و بویراحمد، بیستون کرمانشاه، گنجعلی‌خان کرمان، گویجه بیل آذربایجان شرقی، خوی آذربایجان غربی، سنگی صائین، تی‌تی گیلان، باغ شیخ مرکزی، زعفرانیه خراسان رضوی، مهر خراسان رضوی، ینگه‌امام البرز، بستک هرمزگان، برازجان بوشهر، خرانق یزد، آجری انجیره یزد، افضل خوزستان، نیستانک اصفهان، چاه کوران کرمان، چمشک لرستان، رشتی یزد، تاج آباد همدان، ده محمد خراسان جنوبی، خان آذربایجان غربی، چهل پایه خراسان جنوبی، سعدالسلطنه قزوین و رباط قِلی خراسان شمالی است.