سه نکته برای آموختن درباره صبر و عدم صبر از غزالی

متخصصی برجسته در حوزه اخلاق دینی و استاد دین در دانشگاه نورث ایسترن در بوستون است. بوکار به دلیل آثارش برنده جایزه نیز شده است. آثار نوشتاری، تدریس و سخنرانی‌های عمومی او طیف گسترده‌ای از موضوعات را پوشش می‌دهند از جراحی تغییر جنسیت گرفته تا سیاست لباس‌های مذهبی، اما عموما بر این تمرکز دارد که چگونه درک عمیق‌تر تفاوت مذهبی می‌تواند حس ما را از درست و خوب بودن تغییر دهد. تازه‌ترین کتاب او تحت عنوان "دزدیدن دین من: نه فقط هر گونه تملک فرهنگی" است. او در آن کتاب معضلات اخلاقی شکل آشفته تصاحب فرهنگی را باز می‌کند: وام گرفتن از آموزه‌های مذهبی، مناسک، و لباس به دلایل سیاسی، اقتصادی و درمانی. او حجاب را یک علاقه فمینیستی و نمادی از اتحاد مسلمانان قلمداد می‌کند. او حجاب را گونه‌ای از انواع لباس‌های فرهنگی قلمداد کرده که حتی می‌تواند تبدیل به مُد شود.

از کودکی به ما گفته می‌شود که صبر یک فضیلت است و چیز‌های خوبی نصیب افراد صبور خواهد شد. بنابراین، بسیاری از ما روی پرورش صبر کار می‌کنیم. این عمل اغلب با یادگیری منتظر ماندن برای نوبت با یک اسباب بازی مورد علاقه در دوران کودکی آغاز می‌شود. در بزرگسالی تلاش می‌کنیم با صف‌های طولانی در بخش وسایل نقلیه موتوری یا در مورد سرعت کُند تغییرات سیاسی صبور باقی بمانیم.

نوشته‌های "ابوحامد غزالی" متفکر ایرانی مسلمان دوره قرون وسطی می‌تواند به ما بینشی ارائه دهد یا به ما کمک کند تا بفهمیم چرا باید صبر و شکیبایی را تمرین کرده و هم چنین به ما در زمانی که نیازی نیست صبور باشیم خواهد گفت.

غزالی که بود؟

غزالی که در سال ۱۰۵۸ میلادی در ایران متولد شد به عنوان یک فقیه، فیلسوف و متکلم مورد احترام بود. او برای دفاع از اسلام به نقاطی مانند بغداد و بیت المقدس سفر کرد و استدلال نمود که بین عقل و وحی تضادی وجود ندارد. به طور خاص او به دلیل تطبیق فلسفه ارسطو که احتمالا آن را با ترجمه عربی خوانده بود با الهیات اسلامی شهرت داشت. غزالی نویسنده‌ای پرکار بود و یکی از مهم‌ترین آثار او "احیاء علوم دینی" یا "احیاء العلوم الدین" راهنمای عملی برای داشتن زندگی اخلاقی مسلمان است. این اثر در مجموع از چهل جلد تشکیل شده که در چهار بخش هر کتاب تنظیم شده است. بخش اول به شعائر اسلامی می‌پردازد. بخش دوم به آداب و رسوم محلی بخش سوم به رذائلی که باید از آن‌ها اجتناب ورزید و بخش چهارم به فضائلی می‌پردازد که باید برای آن تلاش کرد. بحث غزالی از صبر در جلد سی و دوم از بخش چهارم "درباره صبر و شُکر" یا گکتاب الصبر والشکر" آمده است.

او صبر را به عنوان یک ویژگی اساسی انسانی توصیف می‌کند که برای دستیابی به اهداف ارزش محور بسیار مهم است و البته هشداری را برای زمانی که نیاز به بی صبری وجود دارد ارائه می‌دهد.

صبر چیست؟

به گفته غزالی انسان‌ها دارای انگیزه‌های رقابتی هستند: انگیزه دین و انگیزه میل و هوی و هوس. زندگی عرصه مبارزه بین این دو انگیزه است که او آن را با استعاره نبرد توصیف می‌کند: "حمایت از انگیزه مذهبی از جانب فرشتگان است که سپاهیان خدا را تقویت می‌کنند در حالی که حمایت از انگیزه میل و هوی و هوس از جانب شیاطین است که دشمنان خداوند را تقویت می‌کنند. میزان صبر ما چیزی است که تعیین می‌کند چه کسی برنده نبرد است".

غزالی می‌گوید: "اگر فردی ثابت قدم بماند تا انگیزه دینی پیروز شود سپاهیان خدا پیروز می‌شوند و او به سپاه صابرین می‌پیوندد، اما اگر سست شود تا هوی و هوس بر او غلبه کند به پیروان شیاطین می‌پیوندد". به عبارت دیگر، برای غزالی صبر عامل تعیین کننده‌ای است که نشان می‌دهد آیا ما از تمامی ظرفیت بالقوه انسانی خود برای زندگی اخلاقی استفاده می‌کنیم یا خیر.

صبر، ارزش‌ها و اهداف

از نظر غزالی برای مسلمان خوب بودن نیز صبر لازم است. اما درک او از چگونگی کارکرد صبر بر یک نظریه اخلاقی استوار است و می‌تواند خارج از جهان بینی صریحا اسلامی آن به کار رود.

همه چیز با تعهد به ارزش‌های اصلی آغاز می‌شود. برای مسلمانی مانند غزالی این ارزش‌ها برآمده از سنت و جامعه اسلامی یا "امت" آگاه است و شامل مواردی مانند عدالت و رحمت می‌شود. این ارزش‌های خاص ممکن است به طور جهانی قابل اجرا باشند یا ممکن است مجموعه دیگری از ارزش‌ها را نیز داشته باشید که برای شما مهم هستند برای مثال، تعهد به عدالت اجتماعی، یا دوست خوب بودن یا دروغ نگفتن.

زیستن به به گونه‌ای که با این ارزش‌های اصلی سازگار باشد چیزی است که زندگی اخلاقی به آن می‌پردازد. صبر به گفته غزالی این است که چگونه ما دائما مطمئن می‌شویم که اقدامات مان در خدمت این هدف است. این بدان معناست که صبر فقط تحمل درد ناشی از عصبانیت یک کودک نوپا نیست.

تحمل آن درد با هدفی صورت می‌گیرد. کاربرد موفقیت آمیز صبر نه با میزان رنجی که تحمل می‌کنیم، بلکه با پیشرفت ما به سمت یک هدف خاص مانند تربیت کودکی سالم و شاد که در نهایت می‌تواند احساسات خود را تنظیم کند سنجیده می‌شود. در درک غزالی از صبر همه ما به آن نیاز داریم تا زمانی که همه چیز بر وفق مراد ما نیست به اصول و ایده‌های اصلی خود متعهد باقی بمانیم.

هنگامی که به بی صبری نیاز است

یکی از انتقادات به ایده صبر آن است که می‌تواند منجر به انفعال شود یا برای خاموش کردن گلایه موجه بکار برده شود. برای مثال، "جولیوس فلمینگ" محقق مطالعات آفریقایی در کتاب خود با عنوان "صبر سیاه" به اهمیت "خودداری رادیکال از صبر کردن" در شرایط نژادپرستی سیستمیک می‌پردازد. مسلما انواعی از بی عدالتی‌ها و رنج‌ها در دنیا وجود دارند که نباید با آرامش آن‌ها را تحمل کنیم. غزالی علیرغم تعهدش به اهمیت صبر در زندگی اخلاقی جایی نیز برای بی تابی و عدم صبر کردن در نظر می‌گیرد. او می‌نویسد:"در مواردی که صبر ضرر به همراه دارد صبر کردن حرام است مانند شاهد بودن بریدن دست یک پسر بدن و ساکت ماندن".

این موارد نمونه‌هایی از آسیب به خود یا عزیزان است، اما آیا می‌توان ضرورت صبر نکردن را به آسیب‌های اجتماعی مانند نژادپرستی سیستماتیک یا فقر نیز تعمیم داد؟ همان گونه که برخی از دانشمندان علوم  قرآنی استدلال کرده اند صبر واقعی گاهی نیاز به عمل دارد. غزالی می‌نویسد:"به خاطر این که صبر نیمی از ایمان است تصور نکنید که همه جا ستودنی است. آن چه مورد نظر است انواع خاصی از صبر است". به طور خلاصه همه نوع صبری خوب نیست تنها صبری که در خدمت اهداف درست باشد کلید زندگی اخلاقی است. این سوال که کدام اهداف درست هستند پرسشی است که همه ما باید برای خود به آن پاسخ دهیم.