سرنوشت عجیب نخست وزیران شاه/ از اعدام به دست انقلابیون تا تبعید، فرار و مرگ در عزلت/ کدام نخست وزیرها ترور شدند؟

به گزارش خبر فوری، محمدرضا شاه در طول 37 سال سلطنتش با نخست وزیران مختلفی سر و کار داشت. رابطه آخرین پادشاه ایران با غالب نخست وزیران، چالشی و پرتنش بود چرا که شاه فردی اقتدارگرا بود و دوست داشت بر نخست وزیران خود کنترل داشته باشد. از آن سو، غالب نخست وزیران شاه اداره کنندگان اصلی کشور بودند و دوست نداشتند صرفا اطاعت کننده اوامر شاه باشند. برخی معتقدند حیات سیاسی شاه به دو دوره قابل تقسیم است:

الف. از شهریور 1320 تا مرداد 1332

ب. از مرداد 1332 تا بهمن 1357

مبنای این تقسیم بندی ارتباط شاه با نخست وزیران مختلف بوده است. در دوره اول، شاه با نخست وزیران مقتدری چون محمد علی فروغی و احمد قوام السلطنه و محمد مصدق سر و کار داشت که تلقی خاصی از مشروطه داشته و معتقد بودند شاه باید سلطنت کرده و سیاست و اداره کشور را به مجلس و نخست وزیر بسپرد. شاه مخالف این برداشت بود و می خواست مانند پدرش اداره کننده اصلی کشور باشد.

در دوره دوم، شاه توانست قدرت خود را بر نخست وزیران غالب کند. اگرچه برخی نخست وزیران مانند فضل الله زاهدی و علی امینی همچنان با شاه اختلاف داشته و می خواستند مستقل از اراده او عمل کنند اما اولا تلاش آنان نافرجام بود و ثانیا، آنها در اقلیت بودند و بیشتر نخست وزیران در کلیات و حتی برخی جزئیات از شاه اطاعت می کردند.

توجه به سرنوشت نخست وزیران آخرین پادشاه حکومت پهلوی جالب است. غالب این سیاستمداران سرنوشت تلخی داشتند؛ گروهی تبعید شده، گروهی از کشور گریختند، برخی در عزلت جان دادند و عده ای نیز ترور و اعدام شدند. در این گزارش قصد داریم مروری بر سرنوشت همه نخست وزیران محمد رضا شاه پهلوی داشته باشیم:

خروج از ساختار قدرت و مرگ در عزلت

نخست وزیرانی که قصد مقابله با محمدرضا شاه را داشته و می خواستند قدرت او را محدود کنند یا تبعید شدند و یا آرام آرام از ساختار قدرت کنار گذاشته شده و در کنج عزلت جان دادند. مشهورترین رقیب شاه که روزگاری بزرگترین تهدید او به شمار می آمد احمد قوام السلطنه بود که چند بار نخست وزیر شاه شد اما شاه که از قدرت بیش از حد او می ترسید هر بار عزلش می کرد. با روی کار آمدن مصدق و ظهور تهدیدی بزرگتر، شاه دست به سیاستی هوشمندانه زد. او دو رقیب خود یعنی مصدق و قوام را به جان هم انداخت. نتیجه درگیری این دو، شکست قوام بود. شاه از فرصت استفاده کرد و القاب و مناصب قوام را گرفت و سیاستمدار کهنه کار عصر قاجار و پهلوی در گوشه نشینی و عزلت از دنیا رفت.

به جز قوام، علی سهیلی و فضل الله زاهدی نیز از نخست وزیرانی بودند که آرام آرام از ساختار قدرت کنار رفته و در عزلت از دنیا رفتند.

اعدام به دست انقلابیون

تنها نخست وزیری که بعد از انقلاب در ایران بود و به دست انقلابیون اعدام شد امیرعباس هویدا بود. او که 13 سال نخست وزیر شاه بود، با اوج گیری انقلاب، به دستور شاه به زندان فرستاده شد تا به نوعی قربانی سلطنت شود. بعد از روی کار آمدن بختیار، همه زندانیان سیاسی از زندان آزاد شدند اما هویدا همچنان در زندان ماند. با پیروزی انقلاب اسلامی، هویدا محاکمه شد و در تاریخ 18 فروردین سال 1358 تیرباران گردید.

فرار از کشور

بسیاری از نخست وزیران دوره آخر سلطنت محمد رضا شاه، پیش یا پس از پیروزی انقلاب از کشور فرار کرده و به کشورهای خارجی رفتند. شاپور بختیار، غلامرضا ازهاری، جعفر شریف امامی، جمشید آموزگار و علی امینی از جمله مشهورترین سیاستمداران عصر پهلوی دوم بودند که به مدتی به عنوان نخست وزیر فعالیت کرده بودند اما با ملتهب شدن اوضاع سیاسی ایران به کشورهای اروپایی گریختند.

تبعید

ترسناک ترین رقیب محمدرضا شاه از میان نخست وزیرانش محمد مصدق بود. شاه مصدق را تهدیدی بزرگ می دانست و به همین دلیل، چند بار تلاش کرد او را از قدرت عزل کند اما مصدق طرفدارانی فعال داشت که هر بار به خیابان ها ریخته و از او حمایت می کردند. شاه نیز از قدرت مردمی او ترسیده و از تصمیمش عقب می نشست. سرانجام شاه با کمک کشورهای خارجی و ارتش علیه مصدق کودتا کرد و در 28 مرداد سال 1332 او را از قدرت کنار زد. مصدق بعد از محاکمه در دادگاه به قلعه احمد آباد تبعید شد و در همان جا از دنیا رفت.  

ترور

از میان نخست وزیران شاه سه نخست وزیر ترور شدند: حسنعلی منصور، حاج علی رزم آرا و عبدالحسین هژیر. برخی معتقدند گروه فدائیان اسلام مسئول هر سه ترور بوده است. منصور در سال 1343، رزم آرا در اسفند 1329 و هژیر در آبان 1328 با سلاح گرم ترور شده و بعد از انتقال به بیمارستان از دنیا رفتند.

مرگ طبیعی در زمان سلطنت شاه

گروهی از نخست وزیران شاه که به نسبت سایرین، تنش کمتری با او داشته و عمرشان نیز به انقلاب اسلامی سال 57 نرسید، در زمان سلطنت شاه به مرگ طبیعی و بدون تبعید و فشار سیاسی و چالش جدی با نظام پهلوی درگذشتند. افراد زیر از جمله این سیاستمداران هستند:

محمد علی فروغی

محمد ساعد

مرتضی قلی بیات

ابراهیم حکیمی

محسن صدر

رجبعلی منصور

حسین علاء

منوچهر اقبال

اسدالله علم