مروری بر تاریخ دستگاه اطلاعاتی در تاریخ اسلام/ مشهورترین جاسوس زن مسلمانان چه‌کسی بود؟/ کبوترهای نامه بر، وسیله ارتباط مخبران در دوره ایوبیان

به گزارش خبر فوری، پایگاه خبری الجزیره قطر در مقاله ای مفصل و طولانی به قلم "براء نزار ریان" به تاریخ دستگاه اطلاعاتی و ضد جاسوسی در تاریخ اسلام و دول اسلامی از صدر اسلام تا بعد از حمله مغولان و نابودی خلافت عباسی پرداخته است.

گروه ترجمه خبر فوری، بخشی از این مقاله مفصل را ترجمه و  تهیه کرده است:

دستگاه اطلاعاتی و جاسوسی در تاریخ اسلام

دیوان الخبر (مرکز اطلاعات دول اسلامی) به دلیل حساسیت مأموریت هایش، مانند سرویس های اطلاعاتی امروزی، از اهمیت بالایی در ساختار قدرت دولت های اسلامی برخوردار بوده است. به همین دلیل است که برخی تحلیلگران، این دستگاه را «خطیر الدوله» می‌نامیدند. روسا و فرماندهان ارشد دستگاه های اطلاعاتی دول اسلامی از بین اهل فرهنگ و دانش انتخاب می شدند که خلفا و پادشاهان اعتماد زیادی به آنها داشتند.

در میان کسانی که سرپرستی این نهاد را بر عهده داشتند، علما و نویسندگان مشهوری را می یابیم. گاهی برای پایداری نهاد دیوان خبر، ریاست آن در یک خانواده منحصر بوده و از پدر به پسر ارث می رسید.

اگر بخواهیم وظایفی را که دستگاه «دیوان الخبر» در طول قرون مختلف به انجام می رساند، مشخص کنیم، باید بگوییم که وظایف و اعمال این نهاد عمدتاً در چهار جهت بوده است:

اول: پیگیری اخبار مهم و شرایط عمومی در مناطق مختلف کشور یا مملکت.

دوم: نظارت بر کارمندان ارشد دولت برای اطمینان از صداقت و وفاداری آنها.

سوم: محاکمه مخالفان و معترضان حکومت. چهارم: جمع آوری اخبار از سرزمین های بیگانه و دشمنان خارجی.

با توجه به این کارکردها، باید گفت دیوان الخبر شاخه ها و متخصصان بسیاری داشته است، از جمله مهم ترین افراد دیوان، «صاحب الخبر» بود که خود به دو شاخه نظامی و غیرنظامی تقسیم می شد. صاحب الخبر نظامی «صاحب خبر المسکر» نامیده می شد و در عصر ایوبیان و ممالیک به آن «الیزک» می گفتند.

دستگاه ضد جاسوس در صدر اسلام

در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و خلفای نخستین، مسلمانان شناختی از سازماندهی امنیتی نداشتند، اما در آن دوران تلاش های امنیتی فراوانی برای کسب اطلاعات درباره دشمنان و مبارزه با آنها شد. فعالیت های جاسوسی دشمنان پیامبر باعث رنجش جامعه اولیه اسلامی گردید.

روایت است که در دوران حضور پیامبر در مکه، حکم بن ابی العاص از پیامبر صلی الله علیه و آله جاسوسی می کرد و اخبار او را به مشرکین می رساند.

هنگامی که مسلمانان به مدینه مهاجرت کردند، با نزدیک شدن دشمنان اسلام به هم و ارتباط یهودیان با قریش، جاسوسی از مسلمانان افزایش یافت. بلاذری در سیره الاشراف یک نمونه از این جاسوسی ها را آورده است. بلاذری می گوید، «مالک بن ابی قوقل مدعی اسلام بود اما از این طریق، اخبار پیامبر را به یهودیان می رساند.»

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و یارانش اقدامات زیادی در مبارزه با جاسوسان انجام دادند. پیامبر  افراد مورد اعتمادی داشت که در صفوف دشمنانش رخنه می کردند و اخبار مفصلی برای او می آوردند.

اما عصر خلفای راشدین؛ ابن جوزی شواهدی از علاقه ابوبکر به اقدامات امنیتی ذکر کرده است. او در وصیت نامه خود به فرمانده نظامی خود، یزید بن ابی سفیان می گوید: و اگر فرستادگان دشمن به سوی تو آمدند، اقامتشان را با خود طولانی مکن تا از رموز مسلمانان آگاه نشوند و راز خود را بپوشان که امر تو فاش نشود.. و خبرها را در لشکر خود کتمان کن و مردم را آگاه و بیدار کن و چشمان نگهبانان اردوگاه های خود را باز کن.

همچنین، عمر بن خطاب ماموری نزد معاویه بن ابی سفیان (حاکم شام) فرستاد و به او دستور داد که به سواحل شام توجه کند و جاسوسانی را به آن بلاد بفرستد.

صاحب البرید، وزیر اطلاعات عصر اموی

با این حال، نخستین دستگاه امنیتی و اطلاعاتی عصر تمدن اسلامی بعد از ظهور بنی امیه و پس از ایجاد سیستم پلیسی یا شهربانی ( الشرطه) شکل گرفت.

شاید خطرناک ترین دستگاه امنیتی که بنی امیه در قلمرو خود به کار گرفتند، دستگاه «البرید» بود که توسط «صاحب البرید» مدیریت می‌شد. این نهاد در عصر ما معادل «سازمان اطلاعات» است.

این نهاد را می توان هسته اصلی «دستگاه اطلاعاتی» در تمدن اسلامی دانست. العسکری در مورد تأسیس البرید در عصر امویان می‌گوید: «اولین کسی که در اسلام البرید را تأسیس کرد معاویه بن ابی سفیان است که  عبدالملک مروان را به ایجاد و اداره چنین نهادی گمارد».

مورخان مسلمان اشاره کرده اند که ریشه البرید به تمدن ایران باستان باز می گردد. امپراتوری ایران بر استفاده از البرید (که ریشه لغوی آن هم فارسی است) به روشی که بعداً در حکومت اسلامی ترویج یافت، تاکید داشته و وجود «جاسوسان و صاحب بریدان» را در مناطق مختلف تایید کرده اند. ابن جوزی در کتاب تاریخ خود نقل کرده که خسرو انوشیروان «صاحب خبری» در نیاسپور (نیشابور) داشت که به او اطلاعات می داد و به علت شباهت ظاهری به شاه، گاه به جای او فعالیت می کرد.

سیستم اطلاعاتی در زمان عباسیان

سیستم اطلاعاتی عباسیان قوی تر از فاطمیان و امویان بود. عباسیان قلمروی وسیعی داشتند که از چین تا مراکش ادامه داشت. به همین دلیل، محتاج یک سیستم اطلاعاتی قوی بودند. مشهور است که مأمون اولین سیستم ارتباطی مخبران را در کل قلمرو عباسیان ایجاد کرد و از طریق شترها و اسبان تندرو و مسیرهای میانبر اخبار محرمانه را انتقال می داد و مخبران را با هم مرتبط می کرد.

با این حال، با گذشت زمان از اهمیت دستگاه اطلاعاتی کاسته شد و در دوران آخرین خلفای عباسی به بدترین وضع خود درآمد. بسیاری معتقدند این بی توجهی به سرنگونی دولت عباسی توسط تاتارها در سال 656ق/1258م انجامید. آخرین خلفای عباسی از دیدن گزارش های امنیتی مخفی که به آنها تسلیم می شد، خودداری می کردند. هنگامی که خلیفه الظاهر مرد، در خانه او هزاران کاغذ ( گزارش های امنیتی) یافتند که همه مهر و موم شده و باز نشده بودند.

سیستم اطلاعاتی در زمان ایوبیان/ زنان جاسوس وارد می شوند

در دوران جنگ های صلیبی، جاسوسان مختلفی شروع به فعالیت کردند. صلاح الدین ایوبی، سیستم دقیق و پیچیده اطلاعاتی خود را در شامات و مصر و فلسطین ایجاد کرد. ابوشامه المقدسی، مورخ مشهور، داستان استخدام یک زن برجسته صلیبی توسط سرویس های اطلاعاتی صلاح الدین ایوبی را برای ما بازگو کرده است. این زن همسر بوهموند سوم، پادشاه صلیبی انطاکیه بوده است. صلاح الدین، به منظور به دست آوردن اطلاعات خطرناک و مهم از یک منبع عالی رتبه جنگ های صلیبی، هدایای گرانبهایی را به همسر بوهموند داد و برای ادامه کمک‌های اطلاعاتی این زن به مسلمانان، بعد از تصرف مجدد اراضی اشغالی، خانواده این زن را آزاد کرد.

نیم قرن بعد، عیسی الایوبی، نوه صلاح الدین، پادشاه دمشق،  که از نظر فقهی، حنفی مذهب بود، در استخدام زنان صلیبی همین روش را تکرار کرد. مشهور است که او صدها زن مسیحی را به استخدام دولت خود درآورد تا به مناطق مختلف اشغالی رفته و جاسوسی کنند. این جاسوسان، از طریق کبوترهای نامه بر، اطلاعات خود را به دمشق و به دست سلطان می رساندند.