عاشورای انتقام؛ پایان خونین عاملان حادثه کربلا در محرم 67 قمری

عبیدالله بن زیاد؛ از قدرت تا سقوط

عبیدالله بن زیاد، فرزند زیاد بن ابیه، از چهره‌های سیاسی و نظامی برجسته عصر اموی بود که نقش تعیین‌کننده‌ای در رخدادهای مهم نیمه دوم قرن اول هجری داشت. پدرش، زیاد بن ابیه، از کارگزاران حیله‌گر معاویه و نخستین والی عراق بود که با قساوت و سیاست‌های سرکوبگرانه، پایه‌های حکومت اموی را در عراق مستحکم کرد. عبیدالله نیز در همین فضا پرورش یافت و در جوانی به فرمانروایی بصره رسید.

با مرگ معاویه و آغاز خلافت یزید، اوضاع عراق به ویژه کوفه متشنج شد. امام حسین(ع) که از سوی مردم کوفه دعوت شده بود، مسلم بن عقیل را به عنوان نماینده خود به کوفه فرستاد. اما یزید برای سرکوب هرگونه شورش، عبیدالله بن زیاد را با حفظ سمت به ولایت کوفه گمارد.

عبیدالله با ورود به کوفه، سیاستی مبتنی بر خشونت و ارعاب در پیش گرفت:

دستگیری و اعدام مسلم بن عقیل و هانی بن عروه: او با نفوذ و جاسوسی، محل اختفای مسلم را شناسایی کرد و پس از دستگیری، او و هانی را به طرز فجیعی به شهادت رساند.

سرکوب شیعیان و مخالفان: عبیدالله با تهدید، تطمیع و ارعاب سران قبایل، بسیاری از آنان را از حمایت امام حسین(ع) بازداشت. او بیش از ۱۲ هزار نفر را زندانی کرد و ده‌ها نفر از بزرگان شیعه را اعدام نمود.

قطع ارتباطات: او راه‌های ارتباطی کوفه با حجاز را بست تا هیچ پیامی از امام به مردم نرسد و هیچ کمکی به امام حسین(ع) ارسال نشود.

تطمیع عمر بن سعد: برای فرماندهی سپاه در مقابل امام حسین(ع)، عبیدالله به عمر بن سعد وعده حکومت ری را داد و او را به جنگ با امام واداشت.

دستور قتل امام حسین(ع): پس از ناکامی در وادار کردن امام به بیعت، فرمان قتل امام را صادر کرد و با اصرار بر جنگ، فاجعه کربلا را رقم زد.

پس از شهادت امام حسین(ع)، عبیدالله بن زیاد با غرور و قساوت، سر مقدس امام و یارانش را به شام نزد یزید فرستاد. یزید نیز برای قدردانی، یک میلیون درهم به او پاداش داد. عبیدالله با این ثروت، کاخ‌هایی در بصره ساخت و مدتی در رفاه و قدرت به سر برد.

اما پس از مرگ یزید و آغاز تزلزل امویان، عبیدالله جایگاه خود را از دست داد. مردم عراق از او متنفر بودند و با قیام‌های پی‌درپی، او را از بصره و کوفه بیرون راندند. عبیدالله به شام گریخت و در کنار عبدالملک بن مروان به خدمت درآمد.

در سال ۶۵ هجری، گروهی از شیعیان کوفه که خود را “توابین” می‌نامیدند، برای جبران کوتاهی در یاری امام حسین(ع) قیام کردند. عبیدالله بن زیاد با سپاهی از شام به عراق آمد و در نبرد عین‌الورده، قیام توابین را سرکوب کرد. این پیروزی موقت، دوباره نام او را در عراق بر سر زبان‌ها انداخت و زمینه‌ساز نبرد بعدی با مختار شد.

قیام مختار ثقفی؛ خونخواهی عاشورا

مختار بن ابی‌عبیده ثقفی، از خاندان بزرگ ثقف در طائف، شخصیتی هوشمند، سیاستمدار و شجاع بود که پس از واقعه کربلا، با شعار “یا لثارات الحسین” (ای خونخواهان حسین) قیام کرد. او مدتی در زندان عبیدالله بن زیاد بود و پس از آزادی، به مکه رفت و در قیام عبدالله بن زبیر شرکت کرد، اما پس از شکست، به کوفه بازگشت.

مختار با بهره‌گیری از نارضایتی شدید مردم عراق از امویان و عاملان کربلا، به ویژه عبیدالله بن زیاد و شمر، توانست حمایت شیعیان و موالی (مسلمانان غیرعرب) را جلب کند. او با هوشمندی، رهبری قیام را به نام محمد بن حنفیه، فرزند امام علی(ع)، اعلام کرد تا مشروعیت مذهبی خود را تقویت کند.

در سال ۶۶ هجری، مختار با یارانش وارد کوفه شد و با تکیه بر حمایت موالی و برخی قبایل عرب، شهر را تصرف کرد. او بلافاصله به سراغ عاملان واقعه کربلا رفت و بسیاری از آنان را دستگیر و مجازات کرد. از جمله عمر بن سعد، سنان بن انس، حرمله بن کاهل، خولی بن یزید و ده‌ها نفر دیگر که در شهادت امام حسین(ع) و یارانش نقش داشتند.

بطور کلی در حوزه بررسی اهداف و سیاست‌های مختار در جریان حرکتی که آغاز کرده بود می توان به موارد زیر اشاره کرد:

انتقام خون امام حسین(ع): هدف اصلی مختار مجازات عاملان کربلا و برپایی عدالت بود.

تقویت جایگاه شیعیان: مختار تلاش کرد با گماردن شیعیان و موالی در مناصب حکومتی، جایگاه آنان را در عراق تقویت کند.

مبارزه با امویان: او به مقابله با نفوذ امویان و هواداران آنان پرداخت و با اعزام سپاه به مناطق مختلف، قدرت خود را گسترش داد.

در عین حال مختار البته برای پیشبرد اهدافش با مشکلات و چالش هایی مواجه بود و نیروهایی در برابر او قرار داشتند.

از جمله عبدالله بن زبیر که در مکه خلافت خود را اعلام کرده بود، مختار را رقیب خطرناکی می‌دانست و تلاش کرد با تحریک قبایل عرب، علیه او شورش کند.

همچنین در جناح امویان، عبدالملک بن مروان و عبیدالله بن زیاد، مختار را تهدیدی جدی برای بقای حکومت اموی می‌دانستند و سپاهی عظیم برای سرکوب او تدارک دیدند.

از سویی دیگر سیاست مختار در حمایت از موالی، نارضایتی برخی قبایل عرب را برانگیخت و موجب شورش‌هایی شد که مختار با تدبیر و قاطعیت آن‌ها را سرکوب کرد.

نبرد خازر؛ عاشورای انتقام

پس از سرکوب قیام توابین، عبیدالله بن زیاد با حمایت عبدالملک بن مروان، سپاهی بزرگ از شام فراهم کرد تا قیام مختار را در عراق سرکوب کند. مختار نیز برای مقابله با این تهدید، ابراهیم بن مالک اشتر، فرزند مالک اشتر نخعی، یار وفادار امام علی(ع)، را به فرماندهی سپاه خود منصوب کرد.

در مقابل سپاه شام به فرماندهی عبیدالله بن زیاد، با همراهی شمر بن ذی الجوشن، حصین بن نمیر و شرحبیل بن ذی کلاع، حدود ۴۰ هزار نفر نیرو داشت. این سپاه از جنگاوران شام، قبایل عرب و بقایای نیروهای اموی تشکیل شده بود.

در آن سوی آوردگاه  سپاه مختار به فرماندهی ابراهیم بن مالک اشتر، بین ۸ تا ۳۰ هزار نفر نیرو را گرد آورد. این سپاه عمدتاً از شیعیان کوفه، موالی و برخی قبایل عرب تشکیل می‌شد که با انگیزه خونخواهی امام حسین(ع) می‌جنگیدند.

محل رویارویی دو سپاه، کنار رود خازر (شاخابه‌ای از رود زاب، میان اربیل و موصل) بود. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی، اهمیت راهبردی داشت و کنترل آن به معنای تسلط بر شمال عراق و راه‌های ارتباطی شام و موصل بود.

در روز دهم محرم سال ۶۷ هجری، دو سپاه در ساحل رود خازر صف‌آرایی کردند. ابراهیم بن مالک اشتر، با خطبه‌ای پرشور، سپاهیانش را به یاد مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش انداخت و آنان را به انتقام فراخواند. نبرد با حملات سنگین و درگیری‌های شدید آغاز شد.

در منابع آمده است که ابراهیم بن مالک اشتر، با تاکتیک‌های نظامی پدرش، سپاه خود را به سه بخش تقسیم کرد و خود در قلب سپاه قرار گرفت. او با حمله‌ای برق‌آسا، خطوط مقدم سپاه شام را درهم شکست و به قلب لشکر عبیدالله نفوذ کرد.

در اوج نبرد، ابراهیم بن مالک اشتر موفق شد عبیدالله بن زیاد را شناسایی کند. او با شجاعت تمام، خود را به عبیدالله رساند و با یک ضربت شمشیر، او را از کمر به دو نیم کرد. سر عبیدالله را جدا کردند و برای مختار به کوفه فرستادند.

همچنین شمر بن ذی الجوشن، قاتل امام حسین(ع) و حامل سر مقدس امام به کوفه، نیز در همین نبرد به دست نیروهای مختار کشته شد. کشته شدن این دو نفر در همان روز عاشورا، نماد تحقق وعده الهی و انتقام خون امام حسین(ع) بود.

سپاه شام متحمل شکست سنگینی شد و بیش از ۷۰ هزار نفر از آنان کشته شدند (در برخی منابع ۳۰ هزار نفر ذکر شده است). بسیاری از فراریان در رود خازر غرق شدند. ابراهیم بن مالک اشتر پس از پیروزی، حکومت موصل را به دست گرفت و سرهای فرماندهان اموی را به نشانه پیروزی و انتقام به مختار و سپس به امام سجاد(ع) ارسال کرد.

اهمیت و پیامدهای نبرد خازر

نبرد خازر، تحقق وعده انتقام خون امام حسین(ع) و یارانش بود. کشته شدن عبیدالله بن زیاد و شمر بن ذی الجوشن در همان روز عاشورا، نمادی از تحقق عدالت الهی و پاسخ تاریخی به جنایت کربلا بود. این رخداد، روحیه شیعیان را تقویت کرد و آنان را به ادامه مبارزه با ظلم و استبداد امیدوار ساخت.

شکست سپاه شام و کشته شدن فرماندهان برجسته اموی، ضربه‌ای سنگین به قدرت عبدالملک بن مروان وارد کرد. این شکست، زمینه‌ساز گسترش قیام‌های شیعیان و تضعیف نفوذ امویان در عراق شد.

پیروزی در نبرد خازر، جایگاه مختار ثقفی و شیعیان را در عراق تثبیت کرد. مختار با ارسال سر عبیدالله بن زیاد و شمر به مدینه، دل امام سجاد(ع) و خاندان اهل بیت(ع) را شاد کرد و نام خود را به عنوان خونخواه واقعی امام حسین(ع) در تاریخ ثبت نمود.

این نبرد، الهام‌بخش بسیاری از قیام‌ها و جنبش‌های عدالت‌خواهانه در تاریخ اسلام شد. روایت‌های فراوانی از این نبرد در منابع شیعی و تاریخی آمده است که بر اهمیت آن در فرهنگ عاشورا و ادبیات مقاومت تأکید دارد.

نبرد خازر در عاشورای سال ۶۷ هجری، نقطه اوج قیام مختار ثقفی و تحقق وعده انتقام خون امام حسین(ع) بود. عبیدالله بن زیاد و شمر بن ذی الجوشن، دو تن از مهم‌ترین عاملان فاجعه کربلا، در همان روز عاشورا به دست ابراهیم بن مالک اشتر و سپاه مختار کشته شدند. این رخداد، نه تنها پاسخی به جنایت کربلا بود، بلکه نقطه عطفی در تاریخ مقاومت شیعیان و مبارزه با ظلم امویان به شمار می‌رود. نبرد خازر، تحقق عدالت الهی و الهام‌بخش جنبش‌های آزادی‌خواهانه در تاریخ اسلام شد و نام مختار، ابراهیم بن مالک اشتر و یارانشان را به عنوان قهرمانان خونخواهی عاشورا در تاریخ جاودانه ساخت.