آیین شب یلدا "شه و چله" در کردستان

اصلی‌ترین ویژگی شب چله، گردآمدن خانواده‌ها با هماهنگی قبلی در کنار هم است به صورتی که معمولاً یک هفته قبل از آن مشخص می‌شود که شب چله این سال در خانه‌ی چه کسی جمع شوند.

دورهمی خانوادگی، بارزترین خصوصیت شب چله

در خانواده‌هایی که پدر، در قید حیات باشد معمولاً فرزندان با عروس‌ها و دامادها شب چله را در آنجا می‌گذرانند. چون خانواده‌ی پدرخانوم پدر شوهر مطرح است معمولاً نوبت را رعایت می‌کنند اما به هر صورت که باشد اصل بر جمع شدن چند خانواده در کنار هم است که اگر این تجمع انجا نشود، با وجود رعایت تمامی دیگر ویژگی‌های شب چله که شامل شام و میوه و تنقلات خاص می‌شود، نمی‌توان گفت که در آن خانه، مراسم جشن شب چله برگزار شده است.

کالک ترش، زینت بخش سفره شب چله سنندجی‌ها

در تدارکات این «جشن»، سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی را که از روستای سراب قامیش (یکی از روستاهای اطراف سنندج) تهیه می‌شود در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب «کالَک تورش» (خربزه ترش) که از اصلی‌ترین موارد سفره است، داشته باشند. هم‌چنین چند ماه قبل از زمستان، خوشه‌های انگور را در زیرزمین یا در سایه، نخ کرده و از سقف آویزان می‌کنند که به آن «آنو» (با نون مفخم) می‌گویند.

غذای این شب عموماً دلمه برگ مو و کلم است که گوشت را لابه لای آن می‌گذارند. سفره‌ی شب چله علاوه بر دلمه، شامل رب انار و شیره‌ی انگور، دوغ، ماست، روغن و کره محلی، پیاز و خربزه ترش است. امروزه در کنار دلمه‌ی برگ مو و کلم، دلمه فلفل سبز و بادمجان نیز تهیه می‌شود.

بعد از صرف شام، «کالَک ترش» را قاچ کرده و میل می‌کنند. بعد از خوردن غذای چرب و سنگین شب چله، میل کردن این خربزه‌ی ترش، هضم غذا را آسان کرده و باعث می‌شود بقیه‌ی شب نیز بتوان از تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شب چله نیز استفاده کرد. لازم به ذکر است آب داخل خربزه را نیز که مزه‌ی ترش و شیرین می‌دهد جداگانه در ظرفی ریخته و تقسیم می‌کنند.

تقسیم مهربانی در شب چله کردستانی‌ها

در کردستان، در هر محله‌ای اگر خانواده‌هایی وجود داشته باشند که استطاعت مالی مناسبی برای برگزاری این مراسم نداشته باشند، از طرف دیگران برایش شام برده می‌شود. هم‌چنین چون در بازار «کالَک تورش» به تعداد کافی نیست و معمولاً گران است، اگر زن منزل، در همسایگی یا در فامیل بداند زن حامله‌ای وجود دارد، حتماً از آن خربزه ترش برایش خواهد برد. در این شب اگر همسایه‌ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده‌اند به همدیگر می‌دهند که به آن «کاسه هاوسا» می‌گویند.

در گذشته قبل یا بعد از صرف شام، بزرگان فامیل داستان‌ها، متل‌ها و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌کردند. امروزه در روستاها، حکایت‌گویی هم‌چنان پابرجا مانده و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها داستان‌هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه‌هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می‌کنند. هم‌چنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.

«گوروابازی» بازی دسته جمعی و مهیج شب چله

از دیگر تمهیدات برای گذران این شب، انجام برخی بازی‌های محلی است. مشهورترین این بازی‌ها در کردستان «گوروابازی» یا جوراب بازی است. بازی دسته جمعی که شرکت کنندگان به دو گروه تقسیم می‌شوند و دارای هیجان بسیار زیادی است. همه‌ی مهمان‌ها می‌توانند در این بازی‌ شرکت نمایند و معمولاً انجام آن با ابراز هیجانات افراد همراه است و چند ساعتی از شب را به خود اختصاص می‌دهد.

سپس نوبت به خوردن تنقلات و خشکبار می‌رسد. انجیر خشک، برگ گلابی، برگ زردآلو، هسته‌ی زردآلو که همراه با سماق حرارت دیده، توت خشک، تخمه بو داده کدو، و هم‌چنین گندم برشته که با شیره گز مخلوط شده و به صورت گلوله‌های کوچکی درآمده از جمله‌ی خشکبارهای شب چله است.

اما میوه‌های شب چله که شامل هندوانه، سیب، گلابی، به، انار و آلو می‌شود از ضروریات شب چله است. در برخی از خانواده‌ها برای خوردن میوه‌های شب چله سفره می‌اندازند و در برخی دیگر به روال امروزی است. هندوانه از جمله میوه‌هایی است که حتماً باید سر سفره باشد و چون فصل آن سر رسیده معمولاً هندوانه‌های خوبی از آب درنمی‌آیند. خوردن هندوانه به نوعی وداع و خداحافظی با فصل گرماست و پیشوازی از زمستان محسوب می‌شود. هم‌چنین در اعتقادات محلی خوردن آن را در این شب باعث قوی شدن بدن در مقابل بیماری‌های زمستان می‌دانند.

خوانچه بردن برای عروس از رسم‌های رایج کردستان در شب چله است

از رسم‌های جالبی که در این شب در کردستان رایج است، می‌توان به خوانچه بردن از طرف خانواده‌ی پسر برای نامزدش، نام برد. در این خوانچه‌ها باید تمامی موارد ذکر شده در بالا از شام گرفته تا خشکبار و میوه را برای خانواده‌ی عروس ببرند به صورتی که آن شب، خانواده‌ی عروس جهت برگزاری شب چله هیچ اقدامی نکرده باشد. در سنندج رسم است علاوه بر دلمه، رشته پلو نیز در خوانچه‌ها گذاشته شود. هم‌چنین علاوه بر مواردی که گفته شد، هدیه‌ای گران‌بها که معمولاً پارچه یا قطعه‌ای طلا است نیز برای عروس خانم برده می‌شود.

رسم دیگری وجود دارد به نام «شه‌و زمسانی» که در آن عروس اولین شب چله را در خانه‌ی شوهر تجربه می‌کند؛ و به این معناست که این بار خانواده‌ی عروس باید خوانچه‌هایی را که تمام نیازهای شب چله خانواده‌ی داماد را برطرف کند را به منزل دامادشان ببرند.

در سال‌های گذشته در روستاهای کردستان، در شب چله، مراسم شال انداختن نیز اجرا می‌شد. در این رسم از روزنه‌های بالای بام‌ها که نقش هواکش و نورگیر را دارند، جوانان روستا شال‌های لباس‌شان را پایین می‌فرستند تا صاحبخانه هدیه‌ای به مناسب شب چله در آن بگذارد.

هم‌چنان که در قبل نیز اشاره شد، ویژگی اصلی شب چله، جمع شدن خانواده‌ها در کنار هم است. در این جمع شدن‌هاست که بسیاری از کدورت‌ها برطرف می‌شود و مخصوصاً امروزه که خانواده‌ها کمتر همدیگر را ملاقات می‌کنند، فرصت مناسبی است برای تجدید دیدار.

شب چله از زیباترین شب‌ها در مناسبت‌های اجتماعی است که یک نفر می‌تواند تجربه کند. صدای خنده و شادی و سرور از هر خانه‌ای شنیده می‌شود و زمزمه‌های روایت حماسه‌ها و داستان‌ها، گرمابخشِ سردی شب یلداست.

منبع: ایسنا

10