تبخیر سالی یک متر از ارتفاع آب دریاچه ارومیه

در سطح جهان، کشورهای اروپایی به‌دلیل امواج گرمایی شدید تابستان 2025 با خسارات جانی قابل‌توجهی روبه‌رو شدند. بین روزهای 23 ژوئن تا 2 ژوئیه، در بازه ده‌روزه، بیش از 2300 نفر در دوازده شهر بزرگ اروپا جان خود را به‌علت گرمای شدید از دست دادند. براساس تحلیل پژوهشگران امپریال کالج لندن و دانشگاه علوم پزشکی لندن، حدود 1٬500 نفر از این مرگ‌ها مستقیماً به تغییر اقلیم و گرمایش جهانی مرتبط است، به‌طوری که 65٪ از کل تلفات ناشی از گرما به‌دلیل سوءتغییرات اقلیمی اتفاق افتاده‌اند.

به‌عنوان نمونه، در شهر لندن در همین بازه حدود 260 مرگ ثبت شد که 170 مورد آن مرتبط به گرمایش جهانی بوده است.

از سوی دیگر، بحران جهانی کم‌آبی بسیار فراتر از برخی مناطق خاص گسترش یافته است. طبق گزارش‌های یونسکو و UN‑Water، بیش از 2 تا 3 میلیارد نفر در جهان حداقل یک‌ماه در سال با کمبود آب آشامیدنی مواجه‌اند؛ همچنین پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030، تقاضای آب تا 40 درصد بیش از عرضه آن شود.

بدین‌ترتیب، افزایش گرمای جهانی و ناپایداری اقلیمی نه‌تنها سلامت انسانی را تهدید می‌کند بلکه امنیت آب شرب و کشاورزی را نیز به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. در ایران، این چالش با کنار هم قرار گرفتن خشکسالی‌های پی‌در‌پی، کاهش بارش‌ها، و ضعف در مدیریت منابع آبی، به کمپ در بحران تبدیل شده است و وضعیت تابستان امسال نمونه‌ای زننده از عینیت یابی این بحران بود.

در رابطه با این موضوع، گفت‌وگویی با پروفسور بهلول علیجانی؛ بنیان‌گذار آب‌و‌هواشناسی سینوپتیک ایران داشتیم که در ادامه مشروح آن تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم می‌شود.

کم‌آبی‌ای که در تابستان به‌شدت با آن مواجه شدیم، به گفته کارشناسان عمدتاً ناشی از کاهش بارندگی‌های متاثر از تغییرات اقلیمی است.  واقعاً چه درصدی از این بحران به تغییرات اقلیمی مربوط می‌شود؟ و آیا در آینده این امکان وجود دارد که تغییرات اقلیم به‌گونه‌ای پیش برود که کشور از خشکسالی خارج شود؛ آن هم پس از حدود 20 تا 30 سال خشکسالی مداوم؟

ببینید، پاسخ کلی به این پرسش مثبت است؛ یعنی اینکه کم‌آبی فعلی ما عمدتاً ناشی از تغییرات اقلیمی، گرمایش جهانی و کاهش میزان بارندگی است اما نکته مهمی که باید در نظر داشت این است که مسئله کم‌آبی صرفاً به تغییرات اقلیمی محدود نمی‌شود، بلکه به شدت وابسته به مدیریت منابع نیز هست. مانند یک خانواده که وقتی احساس می‌کند آذوقه‌اش کم است، به مدیریت و صرفه‌جویی روی می‌آورد تا همان میزان اندک را طوری مصرف کند که در طول مدت زمان موجود، دچار مشکل نشود. پس هم تغییرات اقلیمی دخیل است و هم مسئله مدیریت منابع اهمیت دارد.

بارورسازی ابرها هم در این شرایط بحرانی پاسخگو نیست

در پاسخ به بخش دوم سوال‌تان، باید بگویم که اقلیم یک فرآیند کاملاً تصادفی و بی‌نظم است. مثلاً شما یک کودک بازیگوش را تصور کنید که نمی‌دانید دفعه بعد چه زمانی یا چگونه شیطنت خواهد کرد؛ اقلیم هم همین‌طور است؛ یعنی پیش‌بینی‌پذیر نیست، اما بر اساس داده‌های موجود و تاریخچه‌ای که از پنج تا ده سال گذشته در اختیار داریم، نشانه‌هایی وجود دارد که گرمایش جهانی سال به سال در حال تشدید است. یعنی حداقل در آینده نزدیک، چشم‌انداز مثبتی نداریم و شرایط رو به وخامت است. امسال گرم‌تر از سال‌های گذشته است و این روند به‌وضوح در حال تکرار و تشدید است.

اگر به آمار بارندگی کشور در پنجاه سال گذشته نگاه کنید، متوجه می‌شوید میزان بارندگی کاهش یافته، هرچند نه خیلی چشمگیر اما در مقابل دما به‌طور فاحش افزایش پیدا کرده است. بنابراین اگر قرار است ما کاری انجام دهیم، باید ابتدا روی دما مدیریت کنیم. یعنی میزان تبخیر را کاهش دهیم و سپس به سراغ مدیریت مصرف آب برویم. در این شرایط بارورسازی مصنوعی ابرها هم پاسخ‌گوی این بحران نیست.

راهکار اساسی، صرفه‌جویی و کاهش تبخیر است؛ باید راه‌های کاهش تبخیر را جدی بگیریم و عملیاتی کنیم.

سالانه یک متر از ارتفاع آب دریاچه ارومیه تبخیر می‌شود

آقای دکتر، چگونه می‌توان تبخیر را کاهش داد؟

در این خصوص با دو مدل تبخیر روبه‌رو هستیم؛ در خصوص تبخیر از منابع آبی، مثلاً در مورد دریاچه ارومیه، سالانه حدود هزار میلی‌متر، یعنی یک متر آب از سطح آن تبخیر می‌شود. حال اگر بخواهیم جلوی این تبخیر را بگیریم، طبیعتاً کسی نمی‌گوید که بیاییم تمام سطح دریاچه ارومیه را بپوشانیم؛ چون وسعت بسیار زیادی دارد و عملی نیست. اما در پهنه‌های آبی کوچک‌تر، این امکان وجود دارد که با قرار دادن پوشش‌هایی روی سطح آب، میزان انعکاس نور را افزایش دهیم تا از جذب گرمای بیشتر توسط آب جلوگیری شود. مشابه این مورد را در بسیاری از کشورها دیده‌ایم.

تبخیر دریاچه ارومیه به‌طور متوسط هزار میلی‌متر در سال است(یعنی در سال یک متر از ارتفاع سطح آب دریاچه به دلیل تبخیر کاهش پیدا می‌کند). این یعنی اگر مثلاً بارش سالانه حوزه آبریز ارومیه را حدود 7 میلیارد مترمکعب در نظر بگیریم، از این مقدار، حدود 3 میلیارد مترمکعب فقط برای جبران تبخیر آب دریاچه لازم است. پس اگر این 3 میلیارد مترمکعب آب به دریاچه نرسد، کاملاً طبیعی و منطقی است که حجم آب آن سال‌به‌سال کاهش پیدا کند. بنابراین، باید دست‌کم همان میزان آب مورد نیاز برای تبخیر را تأمین کنیم؛ چون این مقدار به‌طور حتم تبخیر خواهد شد.

همچنین می‌توان با افزایش پوشش گیاهی در سطح زمین، تبخیر را کاهش داد؛ چراکه پوشش گیاهی مانع تبدیل مستقیم رطوبت به بخار می‌شود.

مورد دوم، تعرق گیاهان است. ما اصولاً با تعرق مشکلی نداریم، مگر در شرایط خاص. مثلاً وقتی که درختانی مانند گلابی یا گردو در منطقه‌ای گرم کاشته شده‌اند، شما مرتب آبیاری می‌کنید، اما اگر گرمای هوا شدید باشد، تعرق گیاه آن‌قدر بالا می‌رود که حتی با وجود رطوبت در ریشه، برگ‌ها شروع به ریزش می‌کنند. علت آن است که شدت گرما باعث افزایش تعرق بیش از توان مکش آب توسط ریشه می‌شود؛ و این یعنی یک مشکل جدی که باید برای آن مدیریت مناسبی صورت گیرد.

بنابراین، باید از هم‌اکنون برای آینده برنامه‌ریزی کنیم. ما نمی‌توانیم هر سال منتظر باشیم تا وقتی مشکلی پیش آمد، تازه تصمیم به اقدام فوری بگیریم. به‌قول معروف، این می‌شود چاره‌جویی ضرب‌الاجلی؛ یعنی یک پل اضطراری می‌سازیم که فقط فعلاً از بحران عبور کنیم. اما آنچه نیاز داریم، برنامه‌ریزی درازمدت و زیربنایی است. این نوع برنامه‌ریزی باید از همین حالا آغاز شود.

نباید منتظر بمانیم ببینیم ده سال بعد چه می‌شود؛ ممکن است شرایط بهتر نشود. تغییر اقلیم موضوعی نیست که بگوییم فقط ما مقصریم و اگر بخواهیم می‌توانیم اصلاحش کنیم. درست است که ما باید نقش و مسئولیت خودمان را ایفا کنیم، اما اصل ماجرا نیازمند تلاش جهانی است. با این‌حال، ما باید هر آنچه را که در اختیار داریم به‌درستی مدیریت کنیم تا دچار بحران‌های بیشتر نشویم.

کشورها مصوبات کنوانسیون تغییرات اقلیمی را اجرا نمی‌کنند

شما به تلاش‌های جهانی مقابله با تغییر اقلیم اشاره کردید؛ از نظر خودتان کنوانسیون تغییرات اقلیمی که هر سال برگزار می‌شود، واقعاً تأثیرگذار است؟

تمام این اجلاس‌ها بی‌تردید اثرگذار هستند اما تلاشی بیشتر از برگزار اجلاس مورد نیاز است. مثلاً در اجلاس پاریس سال 2015 تصویب شد که دمای کره زمین نباید تا سال 2100 بیش از دو درجه نسبت به دوران پیشاصنعتی (حدود سال 1850) افزایش پیدا کند. مصوبات بسیار خوبی در این نشست و در اجلاس‌های بعدی مثل نشست باکو و دیگر مکان‌ها تصویب شده‌اند اما مشکل اینجاست که کشورها به این مصوبات پایبند نیستند و اجرا نمی‌کنند.

در واقع، در همان کنفرانس پاریس، ابتدا هدف این بود که افزایش دما فقط تا 1.5 درجه محدود شود، ولی وقتی متوجه شدند رسیدن به این هدف ممکن نیست، سقف را به 2 درجه افزایش دادند. این در حالی است که همین حالا، افزایش دما از 1.5 درجه هم فراتر رفته است.

یعنی ما اکنون در شرایطی قرار داریم که از زمان انقلاب صنعتی تاکنون، دمای زمین بیش از 1.5 درجه افزایش یافته و فقط نیم درجه تا رسیدن به سقف 2 درجه تا سال 2100 که در پاریس توافق شد، فاصله داریم. حالا سؤال این است که چگونه می‌خواهیم کاری کنیم در فاصله‌ای حدود 75 سال آینده، دما فقط همین نیم درجه افزایش پیدا کند؟ این در حالی‌ست که شتاب گرمایش همچنان ادامه دارد. مشخص است که این امکان‌پذیر نیست، مگر با اقداماتی جدی و فوری.

یکی از دلایل عمل‌نکردن دولت‌ها این است که می‌گویند: «ما می‌خواهیم توسعه پیدا کنیم و برای توسعه نیاز به بنزین و گازوئیل داریم.» همان‌طور که می‌دانید، مصرف سوخت‌های فسیلی مانند بنزین و گازوئیل، تولید آلودگی می‌کند و به گرمایش جهانی دامن می‌زند.

مقابله با تغییر اقلیم ممکن نیست مگر اینکه کشورها به‌طور جدی به‌سوی انرژی‌های پاک حرکت کنند؛ در غیر این صورت، رسیدن به اهداف اقلیمی فقط روی کاغذ باقی می‌ماند.

نقش مردم را در مقابله با بحران آب  و تغییر اقلیم چقدر جدی می‌دانید؟

قطعاً تکنولوژی در حال کمک به حل مسئله است. برای نمونه، ماشین‌های برقی تولید می‌شوند، مصرف کاغذ کاهش پیدا کرده؛ این‌ها همه درست است و همگی در مسیر کاهش آلودگی و محافظت از محیط‌زیست گام‌هایی مثبت هستند اما نکته مهم دیگری هم وجود دارد، و آن بُعد اخلاقی ماجراست.

ببینید، سازمان ملل یا سازمان جهانی هواشناسی هرقدر مصوبه صادر کنند، اگر اجرا نشوند، بی‌نتیجه‌اند. چه کسی باید آن‌ها را اجرا کند؟ مردم و دولت‌ها.

مردم باید هم آگاهی داشته باشند و هم به اصول اخلاقی پایبند باشند. ما در حوزه محیط‌زیست معتقدیم اخلاق محیطی باید مانند اخلاق فردی و اجتماعی در نظر گرفته شود. یعنی رفتار انسان با منابع طبیعی و زمین باید مبتنی بر اخلاق باشد.

در کنار اقدامات فنی و مدیریتی، باید سطح اخلاق زیست‌محیطی جامعه را ارتقاء دهیم تا انسان‌ها مقید به اجرای اصول زیست‌محیطی شوند. اگر سطح اخلاقی بالا نرود، حتی اگر قانون هم وضع شود، باز هم برخی در نبود نظارت، تخلف خواهند کرد.

نمی‌گویم این تنها راه‌حل است، اما یکی از مهم‌ترین راهکارهاست. ایجاد این تفکر و این فرهنگ کاری نیست که در دو یا سه سال نتیجه بدهد؛ بلکه نیازمند یک برنامه‌ریزی درازمدت است.