ایران برای تولید گندم، آب زیادی مصرف می‌کند
در حالی که گندم یکی از اصلی‌ترین مواد غذایی در سبد خوراکی مردم ایران است، چگونگی مصرف منابع طبیعی مانند آب برای تولید آن، موضوعی است که کمتر مورد توجه عموم قرار گرفته است.
در دنیای امروز، بحران آب به یکی از مهم‌ترین تهدیدهای پیش‌روی بشر تبدیل شده است. به‌ویژه در کشورهایی مانند ایران که منابع آبی محدودند و مصرف بی‌رویه، این محدودیت‌ها را تشدید کرده است. یکی از مفاهیم تازه‌ای که در زمینه مصرف آب مطرح شده، «آب مجازی» است. آب مجازی به آبی گفته می‌شود که به صورت پنهان در فرآیند تولید یک محصول مصرف می‌شود؛ به‌عنوان مثال، برای تولید یک تن گندم، از کاشت تا برداشت، فرآوری، بسته‌بندی و انتقال، میزان زیادی آب مصرف می‌شود که اگرچه مستقیم دیده نمی‌شود، اما بسیار حیاتی است. این حجم از مصرف، در مجموع به شکل غیرمستقیم از ذخایر آبی کشور کاسته و توازن منابع را تهدید می‌کند.
با توجه به وضعیت بحرانی منابع آب در ایران، بررسی دقیق میزان آب مصرفی در تولید محصولات کشاورزی اهمیتی دوچندان پیدا کرده است. به‌خصوص محصولی مانند گندم که حدود نیمی از زمین‌های کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است و به لحاظ غذایی و استراتژیک نقش مهمی دارد. هرچند دولت‌ها به شکل سنتی از تولید گندم حمایت می‌کنند، اما بدون توجه به بازدهی مصرف آب و انتخاب مناطق مناسب برای کشت، این حمایت می‌تواند به نابودی منابع آبی منجر شود. مفاهیمی مثل «ردپای آب» یا «تجارت آب مجازی» به ما کمک می‌کنند تا ببینیم هر کیلو گندم چقدر آب پشت سر خود دارد و چگونه این آب از مناطق کم‌آب خارج و در واقع صادر می‌شود. اهمیت این مسئله نه‌فقط در سطح ملی بلکه در مقیاس جهانی نیز مطرح است.
در همین راستا، نادر حیدری، دانشیار پژوهش مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به همراه یکی از همکارانش، پژوهشی را در زمینه بررسی میزان آب مصرف‌شده برای تولید گندم آبی در ایران انجام داده‌اند. هدف آن‌ها از این تحقیق، شناسایی راهکارهای علمی و سیاستی برای بهبود وضعیت مصرف آب در تولید این محصول مهم و استراتژیک بوده است.
این پژوهش با بررسی داده‌ها و مقایسه اقلیم‌های مختلف کشور انجام شده است. محققان در این مطالعه به دنبال آن بودند که بفهمند در کدام مناطق ایران، تولید گندم نیاز به آب بیشتری دارد و کجاها می‌توان با مصرف آب کمتر به تولیدی مناسب دست یافت. آن‌ها با بررسی میزان مصرف آب در هر تن گندم، استان‌ها را از نظر بازدهی مصرف آب طبقه‌بندی کردند و به دنبال یافتن الگوهایی بودند که به بهینه‌سازی کشت گندم کمک کند.
نتایج این تحقیق نشان دادند که میزان آب مصرفی برای تولید هر تن گندم آبی در ایران، به‌طور میانگین حدود ۱۴۰۰ مترمکعب است. این در حالی است که میانگین جهانی آن حدود ۹۳۰ مترمکعب بر تن است. یعنی در ایران برای تولید همان مقدار گندم، حدود ۳۴ درصد آب بیشتری مصرف می‌شود.
همچنین، برخی استان‌ها مانند خوزستان، کرمان، سمنان و سیستان‌وبلوچستان، دارای بیشترین میزان آب مصرفی هستند؛ تا بیش از ۲۶۰۰ مترمکعب در هر تن. در مقابل، استان‌هایی مثل مازندران و گلستان، با مصرف حدود ۴۵۰ مترمکعب، از نظر کارایی آب بسیار بهینه عمل می‌کنند.
در ادامه این پژوهش آمده است که بیش از ۵۰ درصد زمین‌های زیر کشت گندم در ایران در مناطقی قرار دارند که با بحران آب مواجه‌اند. همچنین، برخی استان‌ها مانند گلستان، اردبیل و حتی خوزستان (در صورت مدیریت بهینه منابع آبی) برای کشت گندم مناسب‌تر از مناطق مرکزی و جنوب شرقی کشور هستند. این موضوع نشان می‌دهد که انتخاب محل مناسب برای کشت، می‌تواند نقش بزرگی در صرفه‌جویی در مصرف آب ایفا کند.
در ادامه این تحقیق که نتایج آن در فصلنامه «تحقیقات مهندسی سازه‌های آبیاری و زهکشی» وابسته به مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی منتشر شده‌اند، آمده است که آگاهی عمومی و تصمیم‌گیری‌های کارشناسی در حوزه آب مجازی و مصرف آن می‌تواند به حفاظت از منابع حیاتی کشور کمک کند.
محققان هشدار داده‌اند که اگر جریان مصرف آب مجازی در کشور کنترل نشود، تداوم کشاورزی و امنیت غذایی با چالش جدی روبه‌رو خواهد شد.
در این مطالعه همچنین، پیشنهادهایی برای بهبود این وضعیت ارائه شده است، از جمله کاهش واردات محصولات از مناطق کم‌آب، تشویق به استفاده از روش‌های کشاورزی کم‌مصرف، و بازنگری در الگوی کشت در سطح کشور.
در مجموع، این گزارش پژوهشی نشان می‌دهد که مدیریت آب در کشاورزی، به‌ویژه در محصولی مثل گندم، صرفاً یک موضوع فنی نیست؛ بلکه موضوعی حیاتی برای آینده کشور و نسل‌های بعدی است ولذا با سیاست‌گذاری دقیق، آموزش کشاورزان، و حمایت از مناطق پربازده، می‌توان هم گندم تولید کرد و هم از منابع آب محافظت نمود.
