ژاله شاعری که اشعارش را آتش زد/ چه می‌شد آخر ای مادر اگر شوهر نمی‌کردم؟

عالمتاج قائم‌مقامی، متخلص به ژاله، یکی از شاعران کمترشناخته‌شده معاصر است. ژاله یکی از اولین شاعران زن ایرانی است که به حقوق زنان در ایران پرداخته است.

 ژاله، به عمد اکثر نوشته‌‎هایش را از بین برده است. با این وجود، حسین پژمان بختیاری، فرزند ژاله، تعدادی از نوشته‌های او را به چاپ رساند. با چاپ آثار ژاله، او مورد توجه بسیاری از ادیبان زمانه قرار گرفت؛ با این حال، ژاله هرگز چنان که باید دیده نشد.

زندگی ژاله قائم‌مقامی

ژاله در اسفند سال 1262 در فراهان دیده به جهان گشود. او در خانواده‌ای صاحب منصب متولد شد و از کودکی در ناز و نعمت زندگی کرد. مادر او، فرزند میرزاابولقاسم معین‌الملک، دولت‌مرد دوره قاجار بود. پدرش نیز نوه قائم مقام فراهانی، صدر اعظم ایران در دوره محمدشاه قاجار بود. ژاله از پنج‌سالگی به مکتب رفت و فارسی و عربی را به علاوه دیگر علوم یاد گرفت.

ژاله شیفته علم‌آموزی بود. با این حال با ازدواج در 15 سالگی، از تحصیل محروم ماند. ازدواج ژاله تبدیل به بحرانی شد که در تمام زندگی دامن او را گرفت. او با دوست نزدیک پدرش، علیمرادخان بختیاری، که چندین سال از او بزرگتر بود ازدواج کرد. این ازدواج روح او را مورد خدشه قرار داد. علیمرادخان یکی از چهره‌های سیاسی و نظامی مطرح زمانه‌ خودش بود. او از اقوام نزدیک سردار اسعد بختیاری، یکی از اصلی‌ترین چهره‌های مشروطه‌خواه در ایران، بود.

ژاله به‌ سبب روحیه سلحشورانه علیمراد و دوری او از مسائل معنوی، از ازدواج با او احساس پشیمانی می‌کرد. همین مسئله هم باعث شد که ازدواج آن‌ها خیلی زود به پایان برسد. حاصل این ازدواج، تولد فرزندی بود که در ادامه به یکی از مطرح‌ترین شاعران و نویسندگان زمانه‌اش بدل شد؛ حسین پژمان بختیاری.

ژاله اندیشه‌های بسیار متجددانه‌ای داشت. با این وجود به دلیل روحیه درونگرا و لطیفش، هرگز در مسائل اجتماعی روز دخالت نکرد. این مسئله تا آنجا در وجود او ریشه کرده بود که حتی شعرهایش را نیز از دیگران مخفی می‌کرد؛ ژاله بخش اعظم سروده‌هایش را آتش زده و از بین برده بود.  

با جدایی ژاله از علیمرادخان، فرزند آن‌ها ابتدا با پدر و در نهایت در دوران جوانی تا پایان عمر با مادرش زندگی کرد. حسین پژمان بختیاری، بعدها اشعار باقی‌مانده مادرش را منتشر کرد. او در مقدمه این کتاب به رابطه پدر و مادرش با یکدیگر می‌پردازد. حسین پژمان بختیاری، علاوه بر این که مادرش را زنی آزادی‌جو، با روحیات تجددخواهانه می‌داند، نفرت ژاله را از علیمرادخان، حاصل نوعی نگاه شاعرانه و غیرواقعگرا قلمداد می‌کند. او در این مورد می‌نویسد: «من از بعضی جهات به مادرم حق می‌دهم که از همسری با پدرم ناراضی باشد، اما به‌صورت مطلق، او را ذی‌حق نمی‌دانم.»

اهمیت شعر ژاله قائم‌مقامی

ژاله را با عنوان «شاعر آینه‌ها» به یاد می‌آورند. او به‌نوعی آینه تمام‌نمای موقعیت زنان در عصر خود بود. در واقع، ژاله قائم‌مقامی از معدود شاعران زن ایرانی تا قرن سیزدهم است. در بین همین شاعران انگشت‌شمار، قائم‌مقامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اهمیت شعر او را در وهله اول باید در نگاه او به حقوق زنان دانست.

مرد اگر زن را بیآزارد به‌عمدا مرد نیست

کآگهی بی‌درد را از حال صاحب‌درد نیست

طرد خواهی شد ز اقلیم وجود ای زن از آنک

مر طفیلی را نصیبی غیر نفی و طرد نیست

آخر ای زن جنبشی کن تا ببیند عالمی

کآنچه ما را هست، هم زان بیشتر در مرد نیست

این نوع نگاه برای زنی که در یک جامعه مردسالار و سنتی زندگی کرده است، بسیار متجدد و حق‌طلبانه به نظر می‌رسد. ژاله معتقد است که مردان و زنان باید از حقوق برابری برخوردار باشند و در صورتی که به زنان فرصت برابر داده شود، می‌توانند همپای مردان به جامعه کمک کنند.

ژاله علاوه بر اینکه در اشعارش به حقوق زنان اشاره دارد، بسیاری از افکار قدیمی و پوسیده را نیز در مورد زنان نفی و نهی می‌کند؛ او در مورد ازدواج و کودک همسری می‌نویسد:

چه می‌شد آخر ای مادر اگر شوهر نمی‌کردم؟

گرفتار بلا خود را چه می‌شد گر نمی‌کردم؟

مگر بار گران بودیم و مشت استخوان ما

پدر را پشت خم می‌کرد اگر شوهر نمی‌کردم؟

نگویم پیر و ممسک بود و آتش‌خو، ولی آخر

بدان نابالغی شوهر چه می‌شد گر نمی‌کردم؟

پدر را و تو را آوخ گر اندک تجربت بودی

من اکنون ناله از بی‌مهری اختر نمی‌کردم

ژاله زنی دردکشیده بود و این درد را تبدیل به شعر می‌کرد. 

اهمیت دیگر اشعار ژاله، در زیبایی و نوآوری ادبی آن‌هاست. شعر او، در عین حال که کاملا برآمده از ادبیات کلاسیک فارسی است، اما نگاهی جدید را وارد ادبیات می‌کند؛ نگاهی زنانه و ظریف را که بعدها در شعر شاعران زن دیگری نیز دیده شد. به‌هرحال، با وجود اینکه اکثر اشعار ژاله از بین رفته‌اند، اما همین تعداد اندک هم کار خودشان را کرده‌اند و تاثیر مهمی در مسیر احقاق حقوق زنان داشته‌اند.