افتتاح سد بر روی رود دجله و تکمیل جنگ آبی ترکیه علیه کشورهای همسایه

«رجب طیب اردوغان» روز شنبه (۱۵ آبان) سرانجام سد بحث‌برانگیز «ایلیسو» را بر روی رود دجله افتتاح کرد. سدی که آبگیری و افتتاح آن در سال‌های گذشته با اعتراضات رسمی دولت عراق و ایران همراه بوده است، هرچند آن‌چنان که باید این اعتراضات از سوی دولت ایران پیگیری نشد و اکنون این سد مانده است و تبعات زیست محیطی، اجتماعی و چه بسا امنیتی که به ویژه مردم عراق باید منتظر آن باشند.

«رحیم میدانی» معاون وقت وزیر نیرو در دولت حسن روحانی در مهر ماه ۱۳۹۶ در پاسخ به سؤال خبرنگار فارس مبنی بر واکنش دولت به ساخت سد «ایلیسو» گفته بود که وزارت نیرو مراتب اعتراض خود را نسبت به احداث سد ایلیسو در ترکیه به وزارت امورخارجه ارائه کرده است. او تأکید کرده بود که ساخت سد ایلیسو قطعاً بر روی تالاب‌ها و ریزگردها تأثیر منفی دارد. با این حال دیپلماسی آب از سوی دولت وقت آن قدر چشمگیر نبود که راه به جایی ببرد.

از سوی دیگر دولت عراق نیز در این سال‌ها در شرایطی که در گیر و دار مبارزه با تروریست‌های داعش و معضلات امنیتی دیگر بود، چندین بار به طور جد معترض ساخت این سد شد و در نهایت نیز راه به جایی نبرد. موضوع آب یکی از مهم‌ترین پرونده‌های مورد بحث مصطفی الکاظمی در سفر دسامبر ۲۰۲۰ به ترکیه نیز بود. با این حال عراقی‌ها در سال‌های گذشته صرفا توانستند آبگیری و سپس افتتاح  سد ایلیسو را اندکی به تأخیر بیاندازند. ترکیه در پاسخ به دغدغه مقامات بغداد مدعی شده بود که سد مذکور مانع ورود آب به عراق نخواهد شد و صرفا برای تولید برق استفاده می‌شود. اما واقعیت‌ امر روایت دیگری دارد، به طوریکه هزاران هکتار از زمین‌های کشاورزی پایین دست سد زیر کشت رفته‌اند.

مشخصات جغرافیایی و فنی

سد «ایلیسو» بر روی رود دجله در استان «ماردین» در جنوب شرق ترکیه ساخته شده است. عملیات ساخت این سد در سال ۲۰۰۶ و انحراف رودخانه دجله طی مراسمی در ۲۹ اوت ۲۰۱۲ آغاز شد و قرار بود که در سال ۲۰۱۴ کار ساخت آن به پایان برسد، اما نهایتا در فوریه ۲۰۱۸ این امر اتفاق افتاد اما به دلیل اعتراض‌های محافل رسمی و غیر رسمی عراق، آبگیری آن تا نوامبر ۲۰۱۹ به تعویق افتاد.

این سد یکی از ۲۲ سد و مخزنی است که ترکیه قصد دارد تحت پروژه عظیم «گاپ» بسازد. طبق راهبرد سدسازی ترکیه تحت این پروژه می‌بایست ۱۴ سد بر روی رود فرات و هشت سد بر روی رود دجله ساخته شود. پروژه گاپ هرچند سابقه چندین ده ساله دارد اما به طور جد از سال ۱۹۸۰ از سوی دولت ترکیه پیگیری شده است.

رود دجله که از رشته‌کوههای ترورس در ترکیه سرچشمه می‌گیرد پس از پیمودن ۱۸۵۰ کیلومتر  با رود فرات ادغام شده و به اروندرود  و در نهایت به خلیج همیشه فارس سرازیر می‌شود. نکته قابل توجه اینکه فقط ۲۲ درصد طول رود دجله (۴۰۰ کیلومتر) در داخل خاک ترکیه قرار دارد و ۵۲ درصد (۲۴۰ میلیون متر مکعب) از آب ورودی به آن از منابع آبی ترکیه تأمین می‌شود. 

موقعیت سد ایلیسو در جنوب شرق ترکیه

ایلیسو همچنین گنجایش ۴۳ میلیارد متر مکعب آب یعنی سه برابر سد کرخه (بزرگترین سد ایران) دارد و پس از سد آتاتُرک دومین سد بزرگ ترکیه محسوب می‌شود و دولت آنکارا امید دارد که بتواند با استفاده از آن ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند.

این سد در ۶۵ کیلومتری مرز عراق و با طول ۱۸۲۰ متر و به ارتفاع ۱۳۵ متر بزرگترین سدی است که بر روی رود دجله ساخته شده و عرض آن در قله ۱۵ متر و در پایه آن ۶۱۰ متر است و حوضچه پشت سد آن ۳۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد.

پیشینه

همان‌طور که در خطوط بالا ذکر شد، ساخت سد ایلیسو، در قالب یک پروژه راهبردی به نام گاپ، (به ترکی استانبولی Guneydogu Anadolu Projesi و به اختصار GAP ) صورت گرفته است. ایده اولیه چنین پروژه‌ای به سال ۱۹۳۶ باز می‌گردد. دولت ترکیه مدعی است که هدف از این پروژه کاهش محرومیت منطقه‌ای به‌ وسیله افزایش درآمدها و استاندارد زندگی و همچنین افزایش ثبات اجتماعی و رشد اقتصادی و ایجاد شغل به‌ ویژه در مناطق روستایی است.  این پروژه ۹ استان ترکیه را دربر می‌گیرد که شامل آدیامان، باتمان، دیاربکر، غازی‌عینتاپ، کیلیس، سیرت، شانلی‌اورفه، ماردین و شرناق می‌باشد که در حوضه رودخانه‌های فرات و دجله و در میان‌رودان شمالی قرار دارند.

فاز مطالعاتی ساخت سد ایلیسو نیز برای اولین بار در سال ۱۹۵۴ کلید خورد و دولت وقت ترکیه ۵۳ کیلومتر مربع را برای پیدا کردن محل مناسب آن مورد بررسی کارشناسی قرار دارد. تا سال ۱۹۷۱ تعداد ۱۰ نقطه برای ساخت سد معرفی شدند و در سال ۱۹۷۵ ارزیابی فنی و اقتصادی همه نقاط معرفی شده به پایان رسید و نقطه فعلی به دلایل زمین‌شناسی انتخاب شد. دیگر مطالعات نیز از سوی کارشناسان بین‌المللی در سال‌های ۱۹۸۰ الی ۱۹۸۲ انجام شد اما روند کار همچنان کند پیش می‌رفت تا اینکه برنامه رسمی و جامع ساخت سد در سال ۱۹۹۷ در دستورالعمل دولت وقت ترکیه قرار گرفت و در آگوست ۲۰۰۶ اولین سنگ بنای سد گذاشته شد.

تبعات زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی

متأسفانه بسیاری سال‌ها نسبت به خطرات زیست محیطی پروژه گاپ ترکیه کم توجه بودند تا اینکه به تدریج سر و کله ریزگردها پیدا شد. پدیده‌ای که منشأ اصلی آن خشک شدن تالاب‌ها و نخلستان‌های همسایه غربی یعنی عراق معرفی می‌شود که عامل اصلی آن نیز سیاست سدسازی گسترده ترکیه است. به طوریکه با ساخت و آبگیری سد آتاتُرک به عنوان بزرگترین سد ترکیه و اروپا بر روی رود فرات در سال ۱۹۹۰،  شمال سوریه در وهله اول و سپس نخلستان‌ها و دریاچه‌های مرکزی و جنوبی عراق با بحران کم آبی مواجه شده و با یک طوفان، سوغات شوم ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران شد.

نابودی بیش از شش و نیم میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانون‌های فرسایش بادی و تولید گرد و خاک، خشکی عراق و گرد و غبار برخاسته از این کشور بر روی ایران آسیب‌های جبران‌ ناپذیری است که دولت ترکیه با سدسازی و بی توجهی به منافع کشورهای حوزه دجله و فرات عامل آن شده است.

در پی ممانعت ترکیه از ورود آب فرات به سوریه و سپس عراق با ساخت سد آتاترک، ضربه بزرگی به تالاب هورالعظیم وارد آمد به طوری که این تالاب که روزگاری اکوسیستم منطقه را تنظیم کرده و محل صید و امرار معاش مردم منطقه بود، رو به خشکی نهاد و اکنون با افتتاح سد «ایلیسو» به عنوان دیگر منبع آبی هور العظیم باید منتظر مرگ نهایی این سرمایه طبیعی گران‌قیمت و بروز یک فاجعه زیست محیطی برای ایران باشیم.

نکته اینجاست که از ۲۳.۵ میلیون سکنه اطراف دجله، تنها ۱۵ درصد آن در ترکیه زندگی می‌کنند، ۷۹ درصد آن در عراق و شش درصد ساکن ایران هستند، اما با ساخت سد ایلیسو ۵۶ درصد میزان آب ورودی به دجله سهم حوضچه پشت سد و از آن ترکیه می‌شود.

سیاست سدسازی ترکیه در حال حاضر به شکل مستقیم بر آب شرب و مصرفی مردم شمال شرق سوریه تأثیر گذاشته و کم‌آبی در استان‌های الحسکه و رقه موجب نابودی هزاران هکتار از زمین‌های کشاورزی شده است. کاهش محسوس آب ورودی به فرات در کنار تسلط شبه‌نظامیان همسو با ترکیه بر مراکز پمپاژ آب در استان الحسکه شرایط را به جایی رسانده که دولت سوریه مجبور به آب‌رسانی با تانکر برای مردم شهر «قامشلی» شده است.

کاهش قابل توجه آب ورودی به دجله و فرات صرفا تبعات زیست محیطی در پی ندارد و این مسأله اولین اثر مستقیم این اقدام محسوب می‌شود و در ادامه باید منتظر تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی باشیم. نابودی کشاورزی، کاهش تولید مواد غذایی، خالی شدن روستاها، مهاجرت به شهر و حاشیه‌نشینی و معضلات پشت سر آن و در نهایت ناآرامی‌ها و اعتراضات از اثرات ثانویه یک بحران محیط زیستی است، به طوریکه کمبود آب در استان‌های جنوبی عراق یکی از دلایل اعتراضات مردمی در سال‌های ۲۰۱۸ به این سو بوده است.

از سوی دیگر تاکنون مقاله‌های متعددی در خصوص تأثیر بحران زیست محیطی و کم آبی در آغاز جنگ داخلی سوریه نوشته شده و کارشناسان متعددی ریشه ناآرامی‌های سوریه را افزایش جمعیت شهرها و موج مهاجرت روستاییان و افزایش مشکلات معیشتی در پی آن، می‌دانند.

جغرافیا به مثابه اهرم قدرت

«رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه در سخنرانی خود در روز شنبه در مراسم افتتاح سد «ایلیسو» گفت: «ما باید از تمام توان بالقوه  خود برای محافظت از کشورمان برابر بحران غذایی ناشی از خشکسالی و به طور مشابه برابر بحران انرژی که به طور فزاینده قابل مشاهده است، استفاده کنیم.»

وی ادامه داد: «ما نمی‌توانیم حتی یک قطره از منابع آبی کشورمان را هدر دهیم. همچنین باید تولید انرژی‌های تجدیدپذیر را بر اساس منابع خودمان به حداکثر برسانیم.» از این جمله به خوبی مشخص است که در تفکر دولتمردان ترکیه ورود آب دجله و فرات به سوریه و عراق، به معنای هدر رفت آب محسوب می‌شود.

دولت ترکیه از پیوستن به کنوانسیون استفاده غیرکشتیرانی از جریان‌های آبی بین‌المللی خودداری کرده است. این کنوانسیون در می ۱۹۹۷ در نیویورک به تصویب رسید و تنها سند بین‌المللی ناظر بر جریان‌های آب شیرین مشترک جهان است. این کنوانسیون کشورها را موظف کرده است که منابع آبی مشترک را به صورت «عادلانه» و «منصفانه» مصرف و از «ضرر رساندن» به همدیگر خودداری کنند. ترکیه مدعی است که این کنوانسیون در موضوع دجله و فرات به نفع کشورهای پایین دستی این رودها تنظیم شده و طبق منافع آن‌هاست.

به نظر می‌رسد ترکیه تلاش دارد از تمامی فرصت‌ها و امکانات طبیعی و غیر طبیعی برای تحمیل خود به کشورهای منطقه بهره ببرد. در این‌جا ما با مسأله جغرافیا به عنوان یک اهرم قدرت مواجه هستیم. اردوغان در سخنرانی خود در روز شنبه گفت که جهان و ترکیه با بحران آب مواجه است؛ آیا ترکیه تلاش دارد خود را برای فردای منطقه و افزایش بحران کم آبی آماده کرده و سلطه آبی منطقه را در دست بگیرد؟

ترکیه و اردوغان هر هدفی در پشت این سدسازی‌ها داشته باشند، اما تبعات منفی آن قابل انکار نیست و آثار آن لاجرم گریبانگیر ایران نیز خواهد بود. هرچند علاج واقعه پیش از وقوع آن باید صورت گیرد و اکنون دیگر برای مقابله با سدسازی‌های ترکیه دیر است، اما می‌توان با تحت فشار قرار دادن آنکارا و استفاده از اهرم‌های مختلف فشار ترکیه را برای آزادسازی حجم بیشتری از آب پشت سد‌های خود به روی دجله و فرات مجاب یا مجبور کرد.