حیوانات و گیاهانی که نشان جواهرات شاهان ایران شد

به گزارش خبر فوری، در سال ۱۳۱۶ شمسی بنا به مصوبه مجلس شورای ملی جواهرات ملی ایران به بانک ملی منتقل شد و پشتوانه اسکناس ایران شد. خزانه فعلی جواهرات ملی در خیابان فردوسی تهران یا همان «موزه جواهرات ملی» نیز در سال ۱۳۳۴ شمسی ساخته شد و بعدها همزمان با تأسیس بانک مرکزی در سال ۱۳۳۹ شمسی افتتاح شد و زیر نظر بانک مرکزی قرار گرفت. بخش عمده این جواهرات مربوط به دوره قاجار و مابقی دوره پهلوی است.

از تخت‌های پادشاهی و زیورآلات زنان دربار تا شمشیرهای اهدایی کشورهای دیگر. به بهانه بازگشایی مجدد موزه جواهرات ملی، با هم مروری به برخی از نمادهای حیوانی و گیاهی به کار رفته در این آثار خواهیم داشت.

تخت نادری

تخت نادری بر خلاف نامش به نادرشاه ارتباطی ندارد. این تخت که با هزاران قطعه جواهر تزئین شده به دستور فتحعلی شاه قاجار توسط جواهرسازان و صنعتگران ایرانی ساخته شده‌است. این تخت مرصع و میناکاری شده به شمارش دقیق دارای ۲۶ هزار و ۷۳۳ جواهر قیمتی است که برای اردوکشی به چمن سلطانیه زنجان در ۱۲ قطعه مجزا ساخته شد. در دو طرف پشت انداز تخت که مانند دم طاووس چتر زده و در بالا دارای تاجی است، نقش دو اژدهای پیچ خورده یا سمندر قرار دارد که دم آنها به شکل سر عقاب یا طوطی درآمده‌است. نظیر همین دو اژدها در دو طرف پله اول تخت نیز دیده می‌شود که در این جا دارای پا بود و به سطح و دیواره پله چسبیده‌اند. در دیواره عمودی پله اول تخت، نقش شیری، برجسته کاری شده که بدن آن همچون پوست پلنگ خالدار و جواهر نشان شده‌ است. در دو طرف تخت نیز در داخل ترنج‌های اسلیمی ‌مشبک، نقش دو طوطی میناکاری شده مشاهده می‌گردد.

این تخت تنها در مواقع سفر برای پادشاه حمل می‌شد و در بقیه اوقات در خزانه سلطنتی نگهداری می‌شد. تا پیش از تدوین قانون خزانه بانک ملی ایران، این تخت در تالار سلام کاخ گلستان تهران و در کنار تخت طاووس (قاجاری) نگهداری می‌شد و پس از آن به موزه جواهرات سلطنتی انتقال یافت. این تخت برای آخرین بار در تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در چهارم آبان ماه ۱۳۴۶ خورشیدی در تالار سلام کاخ موزه گلستان مورد استفاده قرار گرفت.

کره جواهر نشان با اقیانوس‌ها و خشکی‌ها

یک تندیس از کره زمین است که در سال ۱۲۹۱ قمری به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شد. برای ساخت آن ابراهیم مسیحی یکی از جواهرسازهای ماهر و به نام آن زمان به همراه چندین نفر دیگر شرکت داشتند. برای ساخت این اثر ارزشمند ۳۴ کیلوگرم طلای خالص و ۳۶۵۶ گرم سنگ قیمتی به کار رفته است.

در این اثر نفیس ایران با سنگ الماس، خشکی‌ها با یاقوت و لعل، و دریاها با  لاجورد مشخص شده اند.

تخت طاووس

تخت طاووس که در آغاز «تخت خورشید» نام داشت، یکی از تخت‌های جواهر نشان سلطنتی کشور ایران است که به مباشرت حاجی محمدحسین‌خان صدر اصفهانی (نظام الدوله)، صدر اعظم فتحعلی‌شاه و به فرمان فتحعلی‌شاه در سال ۱۲۱۶ هجری قمری توسط جواهرسازان اصفهان ساخته شد.

در ابتدا این تخت، تخت خورشید نام داشت و دلیل این نام‌گذاری، وجود صفحه‌ای آینه‌ای به شکل یک خورشید روی این تخت بوده‌است. بعدها خورشیدی با قطعات الماس جای این آینه را گرفت. از سال ۱۲۲۴ قمری،از نخستین شب ازدواج فتحعلی شاه قاجار با طاووس خانم تاج‌الدوله (که پانزده ساله بود) بر روی این تخت، تخت به نام وی، تخت طاووس نامیده شد. تخت مذکور تا سال ۱۳۶۰ در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌گردید. در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۶۰ به خزانۀ موزه جواهرات ملی ایران انتقال یافت.

مروارید دریای جنوب تا فیروزه نیشابور

در بین آثار موزه جواهرات ایران می‌توان به چهار دسته بندی بزرگ از سنگ های قیمتی رسید. مروارید، فیروزه، لعل و یاقوت و لاجورد. فارغ از الماس‌ها و برلین‌هایی که در این مجموعه هستند گفته می‌شود بخش عمده این جواهرات از جمله الماس دریای نور از هندوستان توسط نادرشاه وارد ایران شده است.

اما در عین حال در تزئین گردن آویز‌ها، انفیه دان‌ها، شمشیرها، البسه رسمی‌ سلطنتی، انگشترها، بازوبندها، تاج‌ها و کمربندها می‌توان نمونه‌ای از سنگ‌های قیمتی ایرانی را مشاهده کرد. به طوریکه بیشترین بخش مروارید‌ها مربوط به دریای جنوب و فیروزه‌ها مربوط به نیشابور است.

همچنین بزرگترین الماس صورتی رنگ دنیا با وزن ۱۸۲ قیراط معادل ۳۶٫۴ گرم یعنی الماس دریای نور نیز در این گنجینه خودنمایی می‌کند که در تزئین قاب دور آن از شیر و خورشید و تاج شاهی استفاده شده است.

در حملهٔ امیر تیمور این الماس به غارت رفت و به دست محمدشاه هند رسید.

این الماس در جنگ با هند در سال ۱۷۳۹ میلادی همراه با نادرشاه افشار بوده‌است. دریای نور پس از قتل نادرشاه به نوهٔ او شاهرخ‌میرزا (آخرین پادشاه افشار) رسید و سپس به دست امیر علم خان خزیمه و بعد به محمدحسن‌خان قاجار و بعد به لطفعلی‌خان زند و سر انجام به دست آقامحمدخان قاجار افتاد.او برای تولیت این گوهر قیمتی مخصوص قرار داده بود.

این جواهر در زمان محمدعلی‌شاه و هنگام شکست وی از مشروطه‌خواهان به سفارت روسیه برده شد که توسط مشروطه‌خواهان بازپس داده شده و هم‌اکنون در موزهٔ بانک مرکزی قرار دارد.

زوج این الماس که کوه نور نام داشت، پس از مرگ نادرشاه توسط سرداران افغانستانی از ایران به هند بازگردانده شد و پس از مدتی نصیب کمپانی هند شرقی بریتانیا شد و مدتی بعد نیز روی تاج ملکه انگلستان نصب شد.

هدایای نفیس از ظرف عاج تا گل سینه پرندگان

در گنجینه جواهرات ملی هدایای نفیس به پادشاهان جذابیت قابل توجهی دارد. از ظروف گرانبهای طلا که با جواهرات تزئین شده تا گل سینه‌هایی به شکل پرندگان.

قلمدان، انفیه‌دان، اشیای آراسته به یاقوت و لعل، سرپوش‌های غذا، قلیان، آینه، تنگ‌های مینا، شمعدان، گلدان، انواع زیورآلات تزیینی، انواع تاج و نیمتاج، انواع جقه (پیش‌کلاه)، شمشیر، خنجر، سپر، ساعت و تفنگ از دیگر آثاری است که می‌توان در این مجموعه نفیس مشاهده کرد.

در عین حال صنعتگران و جواهرسازان زبردستی در ساخت این آثار مشارکت داشته‌اند و به نمادهای پادشاهان ایرانی توجه داشته و آن را در ساخت آثار خود به کار می‌گرفتند. از جمله درخت سرو که در اغلب تزئینات  جقه تاج پادشاهان مورد توجه بوده و نماد ایستادگی شمرده می‌شود.

از تاج کیانی تا تاج پهلوی

تاج کیانی، تاج سلطنتی پادشاهان دودمان قاجار است که به فرمان فتحعلی‌شاه، دومین پادشاه این دودمان در سال ۱۲۱۲ ه‍.ق ساخته شد. ساختار تاج در زمان فتحعلی‌شاه قدری متفاوت با ساختار امروزی آن بود و به‌جای جقه بزرگی که در زمان ناصرالدین‌شاه بر بالای تاج قرار گرفت، پرهای تزئینی بر بالای تاج کیانی قرار داشت.

رضاشاه پس از رسیدن به سلطنت، حاضر نشد از تاج کیانی که ویژه شاهان قاجار بود برای تاج‌گذاری خود استفاده کند و دستور ساخت تاج پهلوی را داد.

تاج پهلوی نام تاج پادشاهی است که به دستور رضاشاه پهلوی با الگوبرداری از تاج دودمان ساسانی طراحی و ساخته شد. این تاج همچنین در جشن تاج‌گذاری او و جانشینش محمدرضا شاه پهلوی به کار برده شد. در میانه و زیر کنگره پیشین تاج، خورشیدی زرین با پرتوهای الماس نشان و الماس زرد برلیان درشت کاشته شده‌است و در پشت همین کنگره، جقه پایه دار اسلیمی ‌جای می‌گیرد که بر پشت آن پَر حواصیل کاشته می‌شود.

در ساخت این تاج ۳۳۸۰ تکه الماس روی هم به وزن ۱۱۴۴ قیراط (۲۲۹ گرم) که بزرگ‌ترین آن، یک الماس زرد برلیان ۶۰ قیراطی (۱۲ گرم) است، استفاده شده است. این الماس در مرکز تاج به شکل یک خورشید تابان و در میان الماس‌های کوچک‌تر قرار داده شده‌است. پنج تکه زمرد روی هم به وزن ۱۹۹ قیراط (۴۰ گرم)، دو قطعه یاقوت کبود به وزن ۱۹ قیراط و تعداد ۳۶۸ حبه مروارید سفید طبیعی تقریباً یک‌شکل و یک‌اندازه در سه ردیف به‌کار برده شده‌است. وزن تاج با کلاه مخمل درونی آن برابر با ۴۴۴ مثقال یا در حدود دو کیلو و هشتاد گرم است بر خلاف تاج کیانی که حدود 4 کیلوگرم وزن دارد.