سرکوب پنهان زیر آزادی‌های ظاهری؟ | شکاف میان واقعیت و روایت | روایت‌های سیاسی در برابر تجربه میدانی: آنچه رسانه‌ها نمی‌گویند
در هفته‌های اخیر، ایران بار دیگر موضوع روایت‌هایی شده است که می‌کوشند آن را به یک دوگانۀ ساده فروبکاهند: «آزادی‌های ظاهری» در برابر «سرکوب پنهان». روایت‌هایی که کمتر بر پیچیدگی‌های یک جامعه ۸۵ میلیون‌نفری تکیه دارند و بیشتر بر فرمول آشنای استخراج گزینشی داده‌ها استوارند.
به گزارش خبر فوری به نقل از وانا، اما آنچه در خیابان‌های تهران، مشهد، شیراز یا بندرعباس دیده می‌شود، حکایتی بسیار دور از این تصویرهای سیاه و سفید دارد: جامعه‌ای در حال گذار، اقتصادی تحت فشار اما سازگار و منعطف و ساختار حکمرانی‌ای که سخت‌گیری‌های امنیتی را با اصلاحات تدریجی در هم می‌آمیزد.
خیابان‌های در حال گذار
روایت‌های رسانه‌ای اغلب با عبارتی کلی آغاز می‌شوند: «آزادی‌های سطحی». با این حال، یک قدم ساده در میدان ولی‌عصر تهران در یک بعدازظهر معمولی کافی است تا نشان دهد تغییرات اجتماعی در ایران فراتر از یک نمایش ظاهری است.
در کافه‌ها، زنان جوان در طیف وسیعی از پوشش دیده می‌شوند (برخی کاملاً محجبه، برخی پوشش آزادتر و برخی بدون حجاب.) خانواده‌ها با هم قدم می‌زنند و گفتگوهای طولانی بین نسل‌ها درباره سبک زندگی، مرزها و آزادی‌ها جریان دارد.
نیروهای انتظامی، برخلاف دهه گذشته، کمتر دیده می‌شوند و شیوه عمل‌شان متفاوت است. آنچه زمانی به شکل مداخله‌های سخت و شدید انجام می‌شد، اکنون بیشتر به صورت هشدارهای نرم یا حداکثر اطلاعیه‌های کتبی روی دیوارها ظاهر می‌شود.
این تغییرات نه تنها توسط تیم‌های رسانه‌ای خارجی مشاهده شده، بلکه توسط خبرنگاران مستقل اروپایی که بین سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ به ایران سفر کرده‌اند نیز تأیید شده است. یادداشت‌های سفر آن‌ها بارها اشاره می‌کند که «الگوی رفتاری اجتماعی نوظهور ایران به‌طور قابل توجهی از تنش آشکار فاصله گرفته است.» این بخش از واقعیت به ندرت در روایت‌هایی که صرفاً بر «سرکوب پنهان» تمرکز دارند، دیده می‌شود.
امنیت و اعدام‌ها: اعداد بدون زمینه
تمرکز بر «۱,۱۷۶ اعدام» به خودی خود شوکه‌کننده است، اما حذف زمینه باعث ایجاد تصویری تحریف‌شده می‌شود. بر اساس داده‌های دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل (UNODC) و گزارش‌های شرکای اروپایی کنترل مواد مخدر، بیش از ۶۵ درصد این پرونده‌ها با شبکه‌های سازمان‌یافته قاچاق مواد مخدر مرتبط هستند؛ گروه‌هایی که ایران سالانه با آن‌ها بیش از هر کشور دیگری در جهان در مرزها درگیری دارد.
سخنگوی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل سال گذشته بار دیگر تأکید کرد: «ایران بزرگ‌ترین مانع طبیعی جهان در برابر جریان مواد مخدر به اروپا است.» با این حال، این بیانیه هرگز در گزارش‌هایی که صرفاً بر «اعدام‌ها» تمرکز دارند، منعکس نمی‌شود.
فعالان حقوق بشر در غرب نیز بارها یادآوری کرده‌اند که «جرائم مرتبط با مواد مخدر» در قوانین بسیاری از کشورها همچنان به‌عنوان «جرائم جدی» طبقه‌بندی می‌شوند. توجه به این زمینه که اغلب نادیده گرفته می‌شود، تفاوت بین تحلیل دقیق و چارچوب‌بندی سیاسی را روشن می‌کند.
اقتصاد: کشوری تحت تحریم که هنوز حرکت می‌کند
گزارش‌ها درباره اقتصاد ایران اغلب تصویری آخرالزمانی ارائه می‌دهند: تورم بالا، کاهش ارزش پول، کمبود انرژی و بحران آب. اما حذف مسئله تحریم‌ها از این تصویر مانند گزارش دادن درباره تورم بدون اشاره به پول است. ایران بیش از یک دهه تحت یکی از سخت‌ترین محدودیت‌های مالی تاریخ قرار داشته است؛ تحریم‌هایی که خود نهادهای غربی آن‌ها را «بی‌سابقه» توصیف می‌کنند.
با این حال، گزارش صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۲۴ رشد اقتصادی ایران را حدود ۴ درصد پیش‌بینی کرده است، نرخی که بسیاری از اقتصادهای همسایه با دسترسی کامل به بازارهای جهانی نیز به آن دست نیافته‌اند.
صحنه‌هایی از بازارهای تهران یا مراکز خرید شیراز (از راهروهای شلوغ گرفته تا برندهای داخلی پررونق و بازگشت تدریجی گردشگران) نشان می‌دهد که واقعیت اقتصادی ایران، هرچند تحت فشار است، به هیچ وجه در حال «فروپاشی» نیست.
فروشگاه‌های لوازم خانگی، الکترونیک و پوشاک همچنان پررونق هستند و طبقه متوسط (برخلاف پیش‌بینی‌های مکرر رسانه‌های غربی) نابود نشده است؛ بلکه الگوی مصرف خود را با شرایط وفق داده است. این شکاف بین واقعیت و روایت همان جایی است که تصویر سیاه‌وسفید قدرت توضیح‌دهندگی خود را از دست می‌دهد.
وضعیت پس از درگیری‌های خرداد
پس از تقابل مستقیم بین ایران و اسرائیل (رویدادی که اندیشکده‌هایی مانند Chatham House آن را نقطه عطف بازدارندگی منطقه‌ای توصیف کردند) اقدامات امنیتی در تهران و مناطق مرزی افزایش یافت.
اما چنین تشدیدی «استثنای ایرانی» نیست؛ این یک قاعده جهانی پس از تهدیدات مستقیم است. ایالات متحده پس از ۱۱ سپتامبر، فرانسه پس از حملات ۲۰۱۵ و بریتانیا پس از حملات لندن همگی الگوهای مشابهی را دنبال کردند. چرا رفتار ایران به‌عنوان «سرکوب پنهان» قاب‌بندی می‌شود در حالی که دیگر کشورها به این شکل توصیف نمی‌شوند؟
جرم‌انگاری «انتشار اطلاعات نادرست» نیز سابقه طولانی در جهان دارد. اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۴ سخت‌ترین مقررات ضد اطلاعات غلط خود را تصویب کرد.
در ایران، پرونده‌های امنیتی مرتبط با فعالان رسانه‌ای معمولاً شامل اتهامات هماهنگی مالی یا شبکه‌ای با سرویس‌های اطلاعاتی خارجی است؛ اتهاماتی که هیچ کشوری سبک نمی‌گیرد. با این حال، این تمایز حیاتی در روایت‌هایی که ایران را به کاریکاتور سیاسی تقلیل می‌دهند، نادیده گرفته می‌شود.
اقلیت‌ها: روایت خطی برای واقعیتی چندلایه
گزارش‌های رسانه‌ای اغلب به گروه‌بندی بهایی‌ها، کردها، بلوچ‌ها و دیگر اقلیت‌ها تحت یک تیتر واحد می‌پردازند: «جوامع هدف‌گیری شده» اما واقعیت موجود در میدان پیچیده‌تر است. در بسیاری از پرونده‌های بهایی، اسناد قضایی به «شبکه‌سازی سازمانی» یا «ارتباطات خارجی» اشاره دارند؛ همان نوع اتهاماتی که در بسیاری از کشورهای دیگر نیز پیگیری می‌شوند. مناطق مرزی همزمان با گروه‌های مسلح، قاچاقچیان و شبکه‌های جدایی‌طلب مواجه‌اند؛ همپوشانی‌ای که حتی گزارشگران ویژه سازمان ملل نیز آن را تأیید کرده‌اند.
همزمان، داده‌های بودجه‌ای وزارت کشور ایران نشان می‌دهد که طی پنج سال گذشته تخصیص‌های توسعه‌ای به این مناطق افزایش یافته است. این تناقض‌ها، وقتی کنار هم قرار می‌گیرند، تصویری واقعی‌تر و پیچیده‌تر از وضعیت اقلیت‌ها ارائه می‌کنند. روایت کردن ایران بر اساس چند داده خارج از زمینه کار ساده‌ای است: اعدام‌های بالا، فشار اقتصادی، امنیت سختگیرانه و نارضایتی اقلیت‌ها.
اما هر خبرنگاری که در خیابان‌های تهران قدم زده باشد، هر تحلیلی که آمار صندوق بین‌المللی پول و دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل را با هم بررسی کرده باشد، یا هر پژوهشگری که گذارهای اجتماعی ایران را با دیگر کشورهای منطقه مقایسه کرده باشد، می‌داند که این تنها نیمه‌ای از داستان است.
نیمه دیگر جامعه‌ای است که در حال تغییر است؛ اقتصادی که تحت فشار مبارزه می‌کند؛ و ساختار حکمرانی‌ای که همزمان در تلاش است تا نظم، بقا و اصلاحات تدریجی را حفظ کند.
