ایران رکورددار فرونشست زمین در دنیا
استخراج بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی، ایران را دچار فرونشست بی‌سابقه زمین کرده و زندگی ۶۵۰هزار نفر را درمعرض خطر مستقیم قرار داده است.
پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی ایران، زمین‌های سرتاسر کشور را به سمت فرونشست سریع سوق داده است. بیش از ۳۱,۴۰۰ کیلومتر مربع از کشور اکنون با سرعت بیش از ۱۰ میلی‌متر در سال پایین می‌رود. در نمونه‌ای شدیدتر، سطح زمین در نزدیکی شهر رفسنجان در استان کرمان، بیش از ۳۴ سانتی‌متر در سال کاهش یافته است.
فرونشست سریع زمین در ایران، حدود ۶۵۰هزار نفر را در معرض خطر بیشتر تهدیدات ناشی از تغییرات سطح زمین، مانند کم‌آبی و ناامنی غذایی قرار می‌دهد. هرچند بخشی از این مشکل به خشکسالی‌های مداوم در کشور مربوط می‌شود، مدیریت ضعیف منابع آب و برداشت بی‌رویه درطول دهه‌های گذشته، نقش اصلی را داشته‌اند.
اندازه‌گیری فرونشست
در ایران، حدود ۶۰ درصد منابع آب از سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. برای بررسی اثرات این موضوع بر سطح زمین، جسیکا پین، دانشجوی دکترا در دانشکده زمین و محیط‌زیست دانشگاه لیدز در بریتانیا و همکارانش، از داده‌های راداری ماهواره‌ی سنتینل ۱ متعلق به آژانس فضایی اروپا استفاده کردند تا تغییرات سطح زمین در ایران را بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۲ نقشه‌برداری کنند.
پژوهشگران ۱۰۶ منطقه فرونشست را شناسایی کردند که مساحتی معادل تقریباً ۳۱٬۳۹۰ کیلومتر مربع یا حدود دو درصد کشور را شامل می‌شود. پین در گفتگو با لایوساینس توضیح داد:
سرعت فرونشست در ایران یکی از بالاترین‌ها در جهان است. ما حدود صد منطقه در ایران پیدا کردیم که سرعت فرونشست بیش از ۱۰ میلی‌متر در سال دارند. در اروپا، سرعت‌های بیش از ۵ تا ۸ میلی‌متر در سال به عنوان نمونه‌های شدید در نظر گرفته می‌شوند.
پین افزود علت اصلی فرونشست، برداشت آب‌های زیرزمینی است و در ۷۷ درصد موارد، فرونشست با سرعت بیش از ۱۰ میلی‌متر در سال با فعالیت‌های کشاورزی ارتباط دارد.
برای مثال، در نزدیکی رفسنجان که از اقلیم بسیار خشک برخوردار است، مزارع پسته وجود دارد و برداشت شدید از منابع آب زیرزمینی انجام می‌شود. پین گفت: «فرونشست ۳۴ سانتی‌متری در سال شاید زیاد به نظر نرسد، اما درطول ۱۰ سال، سطح زمین حدود ۳ تا ۴ متر کاهش می‌یابد که واقعاً شدید است.»
یافته‌های پژوهشگران همچنین نشان داد که در شهر بردسکن در جنوب غربی خراسان رضوی، مساحتی برابر با ۱,۱۱۰ کیلومتر مربع تحت تأثیر فرونشست قرار داشت که ۴۰ درصد بیشتر از مساحت ثبت‌شده در مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۸ است.
فرونشست بازگشت‌ناپذیر
خشکسالی‌های مداوم فرونشست زمین را تشدید کرده‌اند.
به‌گفته‌ی پین: «بخش زیادی از فرونشست در تمام ۱۰۶ منطقه‌ی ایران بازگشت‌ناپذیر است.» منوچهر شیرزایی، متخصص سنجش از دور که در مطالعه مشارکت نداشت، گفت: «نتیجه‌ی شگفت‌انگیز مقاله این است که بیشتر فرونشست‌های مرتبط با سفره‌های آب زیرزمینی ایران بازگشت‌ناپذیر است؛ اتفاقی که که شدت تخلیه‌ی آبخوان‌ها را نشان می‌دهد.»
شیرزایی توضیح داد که آبخوان‌ها مانند مخازن آب عمل نمی‌کنند؛ وقتی از یک مخزن بیش از آب ورودی، برداشت کنید، سطح آن پایین می‌رود، اما با بارش می‌تواند دوباره پر شود.
پین گفت: «در آبخوان‌ها، تقریباً همان میزان آب سالانه با بارش جایگزین می‌شود و روند فصلی کاهش و افزایشی به‌وجود می‌آید که به آن بازگشت کشسانی می‌گویند. اما وقتی بسیار بیشتر از حد طبیعی آب برداشت شود، وضعیت تغییر می‌کند.»
پین افزود: «درون آبخوان‌ها مثل سطل شن است. لایه‌هایی از گل و شن وجود دارد که دانه‌هایشان به‌وسیله‌ی آب از هم جدا نگه داشته می‌شوند. اما اگر آن آب برداشته شود و قبلاً استخراج نشده باشد، گل و شن به تنهایی قدرت کافی برای نگه‌داشتن تمام رسوبات فوقانی و همچنین ساختمان‌های روی آن را ندارند.»
در نتیجه، دانه‌ها فشرده می‌شوند و سطح زمین در فرونشست برگشت‌ناپذیر، پایین می‌رود. حتی اگر آب دوباره وارد سیستم شود و به قسمت‌های فشرده‌شده نفوذ کند، سطح زمین به حالت اولیه باز نمی‌گردد.
پیامدهای فرونشست بازگشت‌ناپذیر شدید است. به‌گفته‌ی شیرزایی: «شیب‌های تند موجب ایجاد شکاف و ناپایداری سازه‌ها می‌شوند و به ساختمان‌ها، جاده‌ها و خطوط ریلی آسیب می‌زند. شهرهایی مانند تهران، کرج، مشهد، اصفهان و شیراز به‌طور مستقیم تحت تأثیر هستند. صرفاً در شهر کرج بیش از ۲۳هزار نفر در مناطق پرخطر زندگی می‌کنند.»
وضعیت جهانی
فرونشست مختص ایران نیست. فرانچسکا سیگنا، پژوهشگر موسسه علوم جوی و اقلیم رم، گفت: «متأسفانه سناریوی ایران شباهت زیادی به بسیاری از کشورهای دیگر و کلان‌شهرهای آن‌ها دارد.» وی افزود که سایر مناطق درگیر با فرونشست شدید شامل شهرهای بزرگ مرکز مکزیک، آمریکا، چین و ایتالیا است.
شیرزایی گفت: «سرعت فرونشست ایران با مکزیکوسیتی و دره مرکزی کالیفرنیا رقابت می‌کند و کشور ما را در میان شدیدترین نقاط فرونشست دنیا قرار می‌دهد.»
فجایع ناشی از فرونشست بی‌سابقه نیستند. در مکزیک، فرونشست زمین در سال ۲۰۲۱ به فروریختن یک خط مترو منجر شد و ۲۶ نفر کشته و ده‌ها نفر مجروح را در پی داشت.
خطر دیگر، از دست‌دادن منابع آب شیرین است. شیرزایی گفت: «فشرده‌شدن مداوم آبخوان‌ها موجب از دست‌رفتن ظرفیت ذخیره‌سازی به‌صورت دائمی می‌شود. این موضوع کمبود آب در خشکسالی‌ها را تشدید می‌کند، تاب‌آوری دربرابر تغییرات اقلیمی را کاهش می‌دهد و بازسازی منابع آب را تقریبا غیرممکن می‌کند.»
به خاطر فرونشست به قله می رویم.
حسن کفتارکمک کمک