مرگ برجام ممکن نیست/ شاید ابتکاری در راه است

با نزدیک شدن به پایان تاریخ رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران یعنی اکتبر ۲۰۲۳، بحث احیای توافق هسته ای بار دیگر داغ شده است. در طرف دیگر تحرکات تازه کشورهای غربی برای فعال سازی مکانیسم ماشه نیز دیده می شود اگرچه تمایلی از جانب اروپایی ها و کشورهای غربی برای تشدید تنش و ایجاد یک بحران جدید علیه ایران دیده نمی شود اما مکانیسم ماشه روندی است که منجر به احیای قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران خواهد شد.

در همین حال اختلاف نظرهایی میان مقام‌های آمریکایی و مشاوران جو بایدن در کاخ سفید بر سر موضوع ایران وجود دارد. به نوشته رویترز در حالی‌ که برخی از شخصیت‌های تاثیرگذار ترجیح می‌دهند مساله ایران و مذاکرات احیای برجام را در اولویت‌های جو بایدن قرار ندهند، برخی از مقام‌ها و تحلیلگران آمریکایی چنین نگاهی ندارند. بر این اساس گفته شده اگر توافق هسته‌ای با ایران به پایان برسد، غرب سه گزینه دارد: بازدارندگی، اقدام نظامی یا یک برنامه‌ریزی برای مذاکره جدید. در آن سو مقام های اروپایی نیز تهدید کرده اند که اگر تهران اورانیوم را تا سطح مطلوب برای آن چه آنها گریز هسته‌ای عنوان می‌کنند غنی‌سازی کند، مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد.

این تحولات در حالی رخ می دهد که مقام های آمریکایی در هفته ها و ماه های گذشته به کرات درباره مذاکرات هسته ای موضع گیری کرده و آن را خارج از دستور اعلام کرده اند. ند پرایس که خبرهایی از رفتن او از وزارت خارجه آمریکا به گوش می رسد و همچنین آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه این کشور که در اکثر مواضع اخیر خود با وجود مقصر بودن آمریکا در خروج یکجانبه از توافق هسته ای، معتقد است که توپ در زمین ایران قرار دارد.

اما با این حال تلاش های طرفین برای جلوگیری از بسته شدن روزنه ها با اتکا به دیپلماسی به عنوان تنها راه حل موجود ادامه دارد. در تازه ترین موضع گیری جیک سالیوان مشاور امنیت ملی کاخ سفید بر ضرورت حل و فصل برنامه هسته‌ای ایران از طریق راهکارهای دیپلماتیک تأکید کرد. موضعی که با واکنش مشاور امنیتی کابینه اسرائیل مواجه شد و تل آویو ضمن ادامه لفاظی های خود مذاکره با واشنگتن را در این زمینه درخواست کرد.

اظهارات سالیوان در حالی بیان شد که پیش تر مشاور تیم مذاکره‌کننده ایران اعلام کرد که ایران همچنان از احیای توافق هسته‌ای استقبال می‌کند و متن مورد توافق سال گذشته، قابل قبول است. اما مرندی تصریح کرد که واشنگتن اراده سیاسی برای امضای توافقنامه را ندارد زیرا بایدن می ترسد که او توافقنامه را امضا و رقیبش در انتخابات از آن علیه او استفاده کند.

به نظر می رسد تبادل ایده و ابتکار عمل همچنان گزینه مطلوب طرف ها برای یافتن راهکار است. در این راستا می توان به اظهارات اخیر حسین امیرعبداللهیان وزیرخارجه کشورمان اشاره کرد که اظهار داشت: کشور سلطان نشین عمان ابتکارات جدی در خصوص موضوع هسته ای ایران دارد که به بازگشت مذاکرات در این زمینه کمک می کند.

در چنین فضایی تلاش حداکثری لابی های ضدایرانی برای جلوگیری از هر گونه پیشرفت مذاکراتی بین ایران و کشورهای غربی ادامه دارد به طوری که اخیرا نیز کنگره آمریکا طرحی را برای دائمی کردن تحریم های ایران به بهانه های پیشرفت های هسته ای پیشنهاد کرد. در این شرایط اتهام مشارکت ایران در جنگ اوکراین با وجود تکذیب تهران به بهانه ای دیگر برای ایران هراسی تبدیل شده تا توافق ضمن از دست دادن فرصت طلایی خود برای احیا با موانع جدید روبرو شود.

در کنار این موانع خبرهایی چون آغاز روند نصب دوباره تجهیزات نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران، کورسوهایی از امید را زنده نگه داشته است. با توجه به آنکه جلسات مربوط به ایران در نشست فصل قبل شورای حکام بدون صدور قطعنامه علیه ایران پایان یافت، در فاصله کمتر از یک ماه از نشست دوره‌ای آژانس، این اتفاق می تواند نقش مثبتی در روند کلی ایفا کند.

پیشنهاد مذاکرات حقوقی ایران و آمریکا

گفتگوهای تهران و واشنگتن در پوشش حقوقی از جمله مسائل مطرح شده اخیر به منظور تعیین خسارات ناشی از خروج آمریکا از برجام محسوب می شود که اخیرا محمد دهقان معاونت حقوقی ریاست جمهوری پیشنهاد کرد. در سالهای اخیر نیز چنین مذاکراتی بین تهران و واشنگتن در موضوعات حقوقی، دعاوی و خسارات انجام شده اما در این برهه می تواند ابتکار، روندی زمینه ساز و یا بهانه ای برای مذاکره بر اصل موضوع یعنی احیای برجام باشد. خروجی مذاکرات حقوقی در آینده شاید دورنمایی بهتری از وضعیت ارائه کند. چین کشوری بود که نقش میانجی به طور غافلگیرانه به خصومت ۷ ساله بین ایران و عربستان پایان داد. شاید این بار نوبت فرصت دادن به مذاکرات مستقیم و بدون واسطه از نوع حقوقی برای گره گشایی از برجام باشد.