آب، راه و امنیت، سه چالش باغستان سنتی شهر قزوین

با توجه به چالش‌هایی اصلی که برای این پهنه طبیعی ارزشمند طی سال‌های اخیر به وجود آمد سازمان باغستان‌های سنتی شهرداری قزوین بنیان گذاری شد تا با همکاری دستگاه‌های مربوط، گام‌های بلندی را برای حفاظت از باغستان و جلوگیری از تخریب بخش‌های باقیمانده آن بردارد.

در این میان دستور رییس جمهوری برای حفاظت و صیانت از این پهنه ارزشمند تاریخی به دستگاه‌های متولی از استانداری قزوین، جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی، شهرداری قزوین و سازمان باغستان‌ها وظیفه آنها را در ایفای رسالت اصلی خود مبنی بر احیای بخش‌های در حال نابودی باغستان و تلاش بر حفاظت و صیانت از بخش‌های باقیمانده مضاعف کرد.

برای آگاهی از آخرین وضعیت باغستان‌های سنتی قزوین، گفت و گویی را با محمد کریم کاظم پور مدیرعامل سازمان باغستان‌های سنتی قزوین انجام داده و اقدامات و برنامه ریزی‌های صورت گرفته برای حفاظت و حراست از این پهنه ارزشمند تاریخی را از وی جویا شده است.

فلسفه تاسیس سازمان باغستان‌های شهرداری قزوین چیست؟

سازمان باغستان شهرداری قزوین به عنوان یک سازمان بین بخشی است که ریاست شورای آن را استاندار و ریاست هیات مدیره آن را شهردار و دستگاه‌های موازی دیگر مرتبط با این موضوع مثل جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی و حوزه مرتبط با استاندار برعهده دارند.

فلسفه شکل گیری این سازمان از این باب است که توجه ویژه و بیشتری به باغستان شود وگرنه مثل هر سازمان دیگری می‌توانست تک بعدی بوده و یک نفر متولی و مسوول آن باشد.

با توجه به اینکه، اهمیت این پهنه ارزشمند طبیعی در دوره معاصر به شکل جدی احساس شد و چالش‌هایی برای آن شناسایی گردید، بنیانگذاران سازمان به این فکر افتادند که ارگانی را تاسیس کنند تا نهادهای دیگری هم در اداره باغستان دخالت داشته باشند.

وضعیت باغستان در گذشته و حال به چه شکل بوده است؟

باغستان سنتی قزوین در گذشته حدود چهار هزار هکتار مساحت داشته و باغ‌های سبز دور تا دور شهر قزوین را احاطه کرده و قزوین به معنی واقعی یک باغشهر بوده است.

قزوین از این بابت جزو شهرهای استثنایی ایران بوده و کمتر شهری، این پهنه از سرسبزی و باغ را داشته است.

متاسفانه کل ضلع شمالی باغستان نابود شده و ضلع شمال شرق یعنی منطقه کت آباد در پشت بیمارستان قدس در حال تخریب و از بین رفتن بر اثر توسعه شهر است و ضلع شمال غرب یعنی منطقه ولیستان در پشت مجتمع ادارت نیز به منطقه پرخطری تبدیل شده و با مشکل آب، مالکیت، فروش زمین‌های باغستان در قطعات کوچک ۱۰۰ تا ۲۰۰ متری مواجه است.

وضعیت باغستان در قسمت جنوبی مطلوب است ولی آسیب‌هایی وجود دارد مثل ساخت راه‌ها و معابر که هم فرصت است و هم تهدید چون موجب تخریب باغستان و تغییر کاربری آن می‌شود.

در حال حاضر مهمترین چالش‌ها و مشکلات اصلی باغستان چیست؟

شاید جدی ترین چالش باغستان در شرایط فعلی مشکل امنیت و تامین آب باشد اگرچه طی سال‌های اخیر وارد ترسالی شده ایم و مشکل کمبود آب کمتر احساس می‌شود ولی چالش راه و توسعه شهر نیز از مشکلات دیگر باغستان است.

امروزه دیگر نمی‌شود باغستان را مثل ۱۰۰ سال قبل اداره کرد و باید هر مجموعه‌ای طبق شرایط زمان خود مدیریت شود.

یک زمانی، امکان ورود ماشین آلات و ادوات به باغستان نبود ولی امروز لازم است که تجهیزات برای زندگی راحتر به باغستان وارد شود و ورود آنها نیازمند راه است و وقتی راه احداث شود گرفتاری‌های دیگری به بار خواهد آمد.

همچنین در باغستان‌ها احداث یک بنای مختصر لازم است بدین منظور قبلا چاه خانه‌ها در باغستان احداث شده بودند که امروز تخریب شده اند یا کارکردهای خود را از دست داده اند و باغبان‌ها امکاناتی می‌خواهند تا راحتر باغستان‌های خود را اداره کنند.

مهمترین مشکل باغستان‌ها را در شرایط فعلی چه می‌دانید؟

در شرایط امروزی، مهمترین مشکل باغستان‌ها موضوع امنیت آنها است چون باغستان محصور نیست و هیچ حصار و دیواری ندارد و همین موضوع به یک بحران برای این مجموعه تبدیل شده است.

براثر این مشکل در زمستان با چوب بری، آفت سرقت چوب و آسیب به درختان مواجه هستیم و در فصل تابستان - که امسال سال خوبی بوده و برداشت خوبی از پسته، بادام و انگور داشته ایم- با سرقت محصولات دست و پنجه نرم کرده ایم.

متاسفانه تعدادی از سارقان و معتادان متجاهر که در باغستان حضور دارند، برای بردن محصول دست به هرکاری می‌زنند و حتی باغستان را به آتش می‌کشند.

در نیمه آخر تابستان واقعا روزی نبوده است که شکایت و ناراحتی باغداران را از این موضوع نداشته باشیم و باید فکر جدیی برای وضعیت امنیت باغستان انجام شود.

همه این مشکلات به محصور نبودن باغستان باز می‌گردد که دلیل آن هم ثبت ملی شدن باغستان است که طبق آن باید باغستان به همان سبک قدیمی اداره شود و کشیدن دیوار و فنس در آن ممنوع است.

به همین دلیل ما در مشکل امنیت و چالش قانونی و فرهنگی آن درمانده ایم و اگر باغستان را محصور کنیم معنای باغستان سنتی از آن برداشته می‌شود.

باغستان سنتی چه فواید و مزایایی برای شهر دارد؟

این پهنه تاریخی بیش از هزار سال و حتی هزار و ۷۰۰ سال قدمت دارد و ظرفیت بی نظیری برای استان و کشور است.

باغستان سنتی، آبخوان داری قزوین را انجام می‌دهد، سفره‌های زیر زمینی را پر می‌کند، دمای هوای قزوین را تصفیه کرده و خنک می‌کند و مقابل ورود ریزگردها به شهر از دشت قزوین را می‌گیرد و از همه مهمتر یک منظر زیبای طبیعی و یک آرامش باوقار را به شهر می‌بخشد.

این پهنه طبیعی ارزشمند که گذشتگان ما در شهر کم آب قزوین پرورش داده اند و هم اینک به ما ارث رسیده، بدیهی است که باید به گونه‌ای اقدام شود که از بین نرود.

هم اینک چند هکتار از باغستان سنتی قزوین باقی مانده است؟

متاسفانه در ۶۰ سال گذشته از چهار هزار هکتار باغستان سنتی تنها ۲ هزار و ۷۰۰ هکتار باقی مانده و تخریب قابل توجهی داشته که بخشی از آن به دلیل توسعه شهر و بخشی هم شاید به دلیل رهاشدگی باغستان در یک برهه تاریخی بوده است.

هم اینک یکی از چالش‌های جدی ما موضوع توسعه شهر و حفاظت از باغستان است که به نظر بسیاری از تشکل‌ها و سمن‌های محیط زیستی، توسعه شهر موجب تخریب و آسیب باغستان می‌شود ولی به نظر ما باید یک توازن میان توسعه و حفاظت از باغستان پیدا کرد تا اساسا باغستان آسیب نبیند یا کمترین آسیب به باغستان وارد شود.

البته باید توجه داشت که مدیریت توسعه به گونه‌ای که آسیبی به باغستان وارد نشود آرمانگرایانه است اما باید به گونه‌ای موضوع توسعه شهری را مدیریتی کنیم که این پهنه کمترین آسیب را ببیند و اگر مجبور به تخریب بخشی شدیم جای دیگری از باغستان را آباد کنیم که همین امر یکی از اهداف سازمان باغستان است.

چه موانعی بر سر راه شما در تامین امنیت باغستان وجود دارد؟

برای تامین امنیت باغستان، مشکلات قانونی نیز داریم وقتی یک مرجع واحد در خصوص باغستان تصمصیم گیری نکند و دستگاه‌های جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی، سازمان باغستان شهرداری و... در این زمینه تصمیم گیر باشند مشکلات بیشتری به وجود می‌آید.

به عنوان مثال وقتی یک تغییر کاربری در باغستان مشاهده می‌شود باید چندین مرجع پاسخگو باشند ولی اگر یکپارچه سازی در این خصوص صورت گیرد و یک دستگاه پاسخگو باشد بخشی از مشکلات مرتفع خواهد شد.

به عنوان مثال هم اینک در جاده منتهی به آرامستان شهر قزوین تغییر کاربری مضحک و آزاردهنده‌ای را شاهد هستیم و در لب جاده باغستان‌ها به عنوان زیباترین عرصه باغستان، مرکز خرید و فروش ضایعات، اوراقی خودرو و جمع آوری زباله تاسیس شده است که هیچ عقل سلیمی وقوع آنها را نمی پذیرد.

شاید دلیل بروز این مشکل، آن باشد که متولیان مختلفی در این حوزه کار می‌کنند و نتوانسته اند مقابله با آن را به نتیجه مفیدی برسانند.

همچنین وقتی سارقان باغستان را دستگیر می‌کنیم خلاهای قانونی در برخورد با آنها داریم و فکر می‌کنیم حتما باید قضات تخصصی برای باغستان تعیین شوند تا با توجه به شرایط باغستان و سنت آن احکام بازدارنده را صادر کنند.

تامین آب یکی از چالش‌های باغستان است، سازمان باغستان‌ها چه اقدامی برای رفع این مشکل انجام داده است؟

باغستان سنتی قزوین متناسب با پیشنیه خود از سیلاب‌ها، آب فصلی و رودخانه سیراب می‌شده و به عبارت دیگر آبیاری آن در اسفندماه به صورت غرقابی شروع می‌شده و در فروردین و اردیبهشت کل باغستان از منابع آبی سیلاب بهره می برده است.

چندسالی بود که با مساله کم آبی مواجه بودیم ولی در سال‌های اخیر به ترسالی وارد شده ایم و اینکه چطور منابع آبی را اداره کنیم تا سنت آبیاری باغستان حفظ شود نیازمند توجه ویژه است.

به عبارت دیگر با تغییر مسیر یک رودخانه به شکل نامناسب، ورودی‌های آب باغستان و خروجی‌های آن بسته می‌شود و به سنت آبیاری باغستان آسیب می‌زند و موجب صدمه به شهر نیز خواهد شد چون سیلاب به صورت طبیعی راه خود را پیدا می‌کند.

خوشبختانه بارندگی‌های اخیر موجب شد که حساسیت‌های بیشتری نسبت به این موضوع ایجاد شود و دستگاه‌های نظارتی برای جلوگیری از تغییر کاربری مسیل‌ها و رودخانه‌ها و بازگرداندن آنها به شکل اولیه خود ورود کنند.

در گذشته، یکی از کارکردهای باغستان مدیریت سیلاب بود و بخشی از سیلاب‌هایی که وارد قزوین می‌شد توسط باغستان مهار می گردید و سیلاب به شهر آسیب نمی‌زد.

صرف نظر از این موارد، با توجه به اینکه آبیاری فصلی جوابگوی نیازهای باغستان نبود موفق شدیم هشت میلیون متر مکعب آب از کانال انتقال آب برای باغستان تخصیص بگیریم تا باغستان زنده بماند.

متاسفانه این آب فقط برای فصل فروردین و اردیبهشت تخصیص یافته که منطقی نیست چون اگر باغستان بخواهد احیا شود و درختان جدید کاشته شوند به آبیاری مستمر نیاز دارند و فقط تخصیص آب در دوماه موثر نخواهد بود.

با توجه به این مشکل با همکاری سازمان باغستان و جهاد کشاورزی، تانکرهای آب برای باغستان تامین شده است و در بازه زمانی مشخصی با موتورهای آب پر می شوند تا مشکل آب باغستان حل شود.

اما مطلوب این است که بخشی از هشت میلیون متر مکعب آب تخصیصی به فصول دیگر حتی المقدر در تابستان انتقال یابد تا بخشی از مشکلات حل شود البته به این موضوع هم واقفیم که این آبیاری بعضا آسیب‌هایی دیگری هم دارد و موجب تغییر کاربری و جالیزکاری می شود که هدف ما نیست.

یک خبر خوش ما هم برای باغداران این است که هم اینک یک چاه آب را برای باغستان تملک کرده ایم و تانکرها را از این طریق پر می‌کنیم و یک خط لوله بیش از سه کیلومتری برای چند محله باغستان تامین کرده ایم که از این چاه آب می‌گیرد و سرعت آب رسانی به این منطقه بسیار افزایش یافته است.

دستور رییس جمهوری در حفاظت و صیانت از باغستان چه تاثیری در این امر داشت؟

مشکلات باغستان از قبیل راه، توسعه شهر و مهمتر از آنها فقدان امنیت موجب شده است که باغستان در شرایط غیر اقتصادی قرار گیرد و بخشی از مناطق آن به سمت ویرانی و تخریب پیش بروند.

دستور خوب رییس جمهوری را برای حفاظت از باغستان‌ها شاهد بودیم که تقاضای همه دلسوزان بود تا فکری اساسی برای باغستان شود.

رییس جمهوری به نهادهای مسوول، وزیر کشور ، سازمان محیط زیست، میراث فرهنگی، وزیر نیرو و دستگاه‌های مرتبط دستور داده‌اند که باغستان سنتی قزوین را حفظ کنید و راه‌های منطقی حفاظت از آن را پیگیری نمایید.

همچنین در دستور ایشان به مسایل آب، برق و امنیت باغستان اشاره شده و دستگاه‌های مرتبط، استانداری قزوین و میراث فرهنگی ماموریت دارند برای حفاظت از باغستان به لحاظ هویتی و تاریخی برنامه ریزی کنند.

هم اینک چالش باغداران این است که باغستان به همان شکل سنتی خود قابل ماندن نیست و باید محدودیت‌هایی ایجاد شود که تا تخریبگران باغستان‌ها وارد آن نشوند.

در این راستا امسال بنرهای تبلیغاتی بر ورودی باغستان‌ها نصب کردیم که این ملک خصوصی است تا مردم ورود نکنند.

از سوی دیگر باید درخصوص چالش حفظ باغستان با وضعیت امروز و هویت میراث فرهنگی آن به یک توازن برسیم چون باغستان باید با نیازهای روز اداره شود و نمی‌توان آن را مثل هزار سال قبل اداره کرد و این چالش باغستان است و دستور رییس جمهوری در این راستا بود.

نکته مهم دستور رییس جمهوری که باید بیشتر توجه کنیم اهمیت موضوع حفاظت از باغستان است که با دستور رییس جمهور به وجود آمد و باغستان در سطح کشور دیده شد و حساسیت نهادها برانگیخته گردید.

به نظر شما راهکار حفظ باغستان چیست؟

به نظر ما راهکار حفظ باغستان سنتی قزوین، تخصیص ردیف ملی برای آن است چون با بودجه‌های محدود استانی شاید به خوبی نشود از آن حمایت کرد.

هم اینک تنها نهادی که به صورت جدی درحال حمایت از باغستان بوده، سازمان باغستان شهرداری است و سایر دستگاه‌ها بودجه های کلانی در این زمینه ندارند ولی زحمات زیادی کشیده اند.

طرح‌های دیگری نیز برای حفظ باغستان وجود دارد و کسانی که دلشان برای باغستان می‌سوزد پیشنهاد می‌دهند که یک قسمت از پهنه تاریخی باغستان را با تملک دولتی به یک پارک ملی تبدیل کنیم و برای توسعه مابقی، کمک کنیم.

برخی نیز این پیشنهاد را برای کل باغستان مطرح می‌کنند و مباحث مختلفی در این موضوع وجود دارد ولی گمان ما این است که باغستان سنتی قزوین یک ظرفیت بزرگ ملی و هویتی است و با این قدمت تاریخی خود مجموعه‌ای بی نظیر است و باید حتما اعتبار ملی برای آن تخصیص یابد.

آنچنانکه بوستان ملی باراجین شهر قزوین، بودجه ملی دارد، باغستان نیز ظرفیت جدی برای استفاده از بودجه ملی دارد و ما می‌توانیم آن را مقصد جذابی برای گردشگری داخلی و خارجی و به پایلوت گردشگری بومی تبدیل کنیم.

چه اقدامات و برنامه‌هایی برای معرفی و حفاظت باغستان انجام داده یا در دست اجرا دارید؟

در باغستان شهر قزوین جلوه‌های کم نظیری از گردشگری وجود دارد که حتی خود شهروندان قزوین نیز از آنها غافل هستند.

زیبای‌های باغستان، مناظر و چشم اندازهای متعدد، نوع آبیاری غرقابی و شکوفه‌های زیبای درختان آنقدر جذابیت دارد که می‌تواند گردشگران زیادی را جذب کند.

ما تلاش می کنیم ۱۸ هکتار از باغستان‌های قزوین در محلی موسوم به باغ‌های عظیم زاده پشت دادگستری در ضلع شرقی نسیم شمال را به یک باغ عمومی با کارکرد سنتی بدون اضافه کردن تاسیسات خاص تبدیل کنیم تا مردم در آن گردش کرده و محل ورود و استفاده خانواده‌ها از طبیعت باشد.

همچنین تلاش کرده ایم با استفاده از ابزار فرهنگ، هنر و رسانه ارزش این پهنه بزرگ تاریخی و هویتی را برای مردم تبیین و تشریح کنیم و با بهره گیری از هنرهای تجسمی، جلوه‌های هنری و رسانه ای جایگاه باغستان‌های سنتی را تشریح نماییم.

همچنین با سایر دستگاه‌ها از جهاد کشاورزی، محیط زیست و... تفاهم نامه ای منقعد کرده ایم تا به ما در این زمینه کمک کنند.

همچنین برای فرهنگ سازی و نوستالژی کردن باغستان، تورهای یک روزه چند ساعته را برای دانش آموزان در باغستان تعریف کرده ایم تا موضوع حفاظت از باغستان برای آنها از دوران کودکی خاطره شود.

برگزاری تورهای هنری و رسانه ای و جشنوراه های مرتبط و مراسم تقدیر و تشکر از چهره‌های برتر و زحمتکش باغستان با عنوان باغ سالاران و پیشکسوتان از دیگر اقدامات ما در این زمینه است.

امسال برای اولین بار گشت آتش داشته ایم هرچند وظیفه سازمان باغستان‌ها آتش نشان ی نیست و همچنین در راستای حفاظت از باغداران ۳۰ شب گشت شبانه برگزار کردیم و برای اولین بار یگان رسمی مدیریت حفاظت و نگهداری از باغستان را راه اندازی نمودیم.