صدام و ناداوری مانع قهرمانی ایران در جام ملت‌ها/ یوزها به حسرت 43 ساله پایان می‌دهند؟

امیرمحمد سلیمانی: روزشمار جام ملت های آسیا بزودی تک رقمی خواهد شد. رقابتی که تفاوت های زیادی با دوره های قبلی خود دارد. از تعداد تیم ها تا شکل جام همه چیز تغییر کرده تا با یکی از متفاوت ترین جام های تاریخ آسیا مواجه باشیم. اما بررسی مسیر تیم ملی ایران در ادوار گذشته، شاید نگاه درستی از قهرمانی ایران در این مسابقات ارائه دهد.

آغاز جام ملت های آسیا

اوایل دهه پنجاه میلادی پدر مالزی مدرن، تونکو عبدالرحمان، یکی از رویاپردازترین سیاست‌مداران تاریخ آسیا به اعضایه کنفدراسیون فوتبال آسیا پیشنهاد داد طرحی به نام جام ملت های آسیا را برگزار کنند. طرحی که خیلی سریعا مورد تایید فوتبالی های آسیا قرار گرفت تا نخستین دوره از این مسابقات در سال 1956 برگزار شود. باورکردنی نیست اگر بگوییم جام ملت های آسیا زودتر از مسابقات هم‌شکل اروپایی‌اش شکل گرفته است. هنگ کنگ به عنوان نخستین میزبان انتخاب شد. مسابقات سال 1956 با چهار تیم برگزار شد و تنها شش مسابقع داشت. کره جنوبی به عنوان نخستین قهرمانی فوتبال آسیا معرفی شد و رژیم صهیونیستی به نایب قهرمانی دست پیدا کرد. میزبان سوم شد و ویتنام جنوبی به آخرین تیم جام تبدیل شد. دومین دوره مسابقات توسط کره جنوبی آغاز شد و با تکرار قهرمانی این کشور به پایان رسید. سومین دوره این مسابقات به میزبانی رژیم صهیونیستی برگزار شد و شامل شش تیم می شد. در این مسابقات اسراییلی ها به قهرمانی دست یافتند و هند دوم شد. مسابقات 1964 آخرین دوره بی رونق این مسابقات بود چرا که در آخرین سال های دهه 60 میلادی ایران با میزبانی این مسابقات جان تازه ای به آن بخشید.

1968؛ میزبانی ایران و آغاز عصر جدیدی در جام ملت های آسیا

این مسابقات که در 9 روز برگزار شد، با قهرمانی ایران به پایان رسید. ورزشگاه سی هزار نفری امجدیه در آن روز ها میزبان ده مسابقه بود. تیم ملی ایران در آن روز ها با پیروزی در چهار بازی خود به قهرمانی رسید. این قهرمانی که با آقای گلی همایون بهزادی به دست آمد، آغازی بر سلطه چند ساله ایران بر فوتبال آسیا بود. ایران در آن مسابقات ابتدا با دو گل بهزادی و جباری هنگ کنگ را شکست داد. سپس با چهار گل چین را در هم کوبید. سومین بازی تیم ملی مقابل میانمار بود، جایی که شاگردان محمود بیاتی با نتیجه 1-3 از سد میانمار گذشتند تا در دیدار نهایی با دو گل همایون بهزادی و پریوز قلیچ خانی تک گل اشپیگل اسراییلی را پاسخ بدهند و به قهرمانی دست پیدا کنند.

1972 و 1976؛ باز هم ایران!

این دو دوره به عنوان آخرین دوره های شش تیمه شناخته می شوند. در سال 1972 تایلند به عنوان میزبان مسابقات، ورزشگاه ملی بانکوک را برای برگزاری مسابقات انتخاب کرد. مسابقات 1972 دو تفاوت بزرگ با دوره های قبلی داشت؛ نخست آن‌که تیم های عربی عراق و کویت هم در مسابقات حضور یافتند و دوم آن‌که گروه بندی نیز وارد نحوه برگزاری مسابقات شد. در واقع تیم ها در دو گروه که شامل سه تیم بودند با یکدیگر دیدار می کردند و از هر گروه دو تیم راهی مرحله نیمه نهایی می‌شد. مدافع عنوان قهرمانی، ایران، در نخستین دیدار خود عراق را با سه گل حسین کلانی تنبیه کرد. در دومین بازی با سه گل علی جباری در دقایق پایانی بازی باخته به تایلند را با پیروزی معاوضه کردیم و با دو پیروزی صدرنشین شدیم.

ایران در نیمه نهایی، جمهوری خمر را با دو گل قلیچ خانی و صفر ایران‌پاک شکست داد تا به فینال راه پیدا کند. شاگردان پرویز دهداری که در نخستین روز مسابقات با سرمربی جدید مواجه شده بودند، در فینال با دو گل کلانی و جباری بازی را 1-2 بردند و برای دومین بار قهرمان آسیا شدند.

چهار سال بعد ایران دوباره به عنوان میزبان معرفی شد. این بار مسابقات در ورزشگاه آزادی برگزار می‌شد. مسابقات هم‌چون دوره پیشین شامل دو گروه با سه تیم بود. ایران در گروه خود با دو تیم ضعیف هم گروه شده بود. اتفاقی که باعث شد شاگردان حشمت مهاجرانی به یکی از مقتدرانه ترین صعود ها دست پیدا کنند. ایران ابتدا با دو گل نورایی و روشن عراق را شکست داد و در دومین بازی به مصاف یمن جنوبی رفت. هت‌تریک غلامحسین مظلومی و گل های نورایی، عزیزی و خورشیدی ایران را به پیروزی هشت گله مقابل حریف دست و پا بسته رساند تا مهاجرانی ثابت کند به عنوان سرمربی تیم ملی میزبان تنها به قهرمانی فکر می کند. ایران در نیمه نهایی با دو گل خورشیدی و حسن روشن موفق شد چین را شکست دهد تا برای سومین دوره پیاپی به فینال راه پیدا کند. فینال در ورزشگاه لبالب از تماشاگر آزادی و مقابل شاگردان کویتی ماریو زاگالو بود. ایران در آن بازی حیاتی با گل دقیقه 71 علی پروین به گل رسید تا سومین قهرمانی ایران در دومین دوره میزبانی‌اش از مسابقات جام ملت ها به دست بیاید.

1980، 1984 و 1988؛ ورود اعراب

هفتمین دوره این مسابقات به میزبانی کویت برگزار شد. ورزشگاه صباح السالم تنها میزبان نخستین جام ملت های آسیا با شرکت کنندگان دو رقمی بود که در دو گروه پنج تیمه به رقابت می پرداختند. ایران طبق معمول به عنوان صدرنشین از گروهش صعود کرد. تساوی بدون گل مقابل سوریه مقدمه ای بر پیروزی 0-7 مقابل بنگلادش و البته پیروزی سخت 2-3 مقابل کره شمالی. ایران به عنوان صدرنشین گروه نخست مقابل تیم دوم گروه دوم قرار گرفت. رقابت با کویت به نظر آسان می رسید اما تیم ملی در یک باخت باورنکردنی راهی رده بندی شد. اگر چه ایران در رده بندی با سه گل کره شمالی را در هم کوبید اما کویت میزبان در نتیجه ای مشابه کره جنوبی را شکست داد و به قهرمانی رسید. مقام سومی ایران در آن مسابقات در روز های تلخ جنگ ایران و عراق به دست آمد، تا این مدال ایران در جام ملت های آسیا، غم انگیزترین آن هم باشد.

هشتمین دوره مسابقات در سنگاپور برگزار شد. ایران این بار در گروهی دشوار با میزبان، چین، امارات و هند هم‌گروه شد. نتیجه آن شد که شاگردان ناصر ابراهیمی به عنوان تیم دوم صعود کردند. ایران در مرحله نیمه نهایی مقابل عربستان قرار گرفت و باز هم مقابل اعراب شکست خورد. این بازی که در پایان وقت قانونی 1-1 مساوی تمام شده بود در ضربات پنالتی 5-6 با پیروزی عربستان به پایان رسید. عربستان به فینال رفت و با پیروزی مقابل چین قهرمان آسیا شد. اما ایران باز هم راهی دیدار رده بندی شد و باز هم به کویت باخت. بدین ترتیب یاران شاهرخ بیانی بدون کسب مدالی رنگین به ایران بازگشتند.

نهمین جام ملت های آسیا در قطر آغاز شد. ایران در نخستین بازی خود در این مسابقات با دو گل کریم باوی و فرشاد پیوس به پیروزی رسید. سپس با ژاپن به تساوی بدون گل رسید و با تک گل فرشاد پیوس امارات را شکست داد. اما شکست 0-3 مقابل کره جنوبی ایران را در رده دوم گروهش قرار داد. بدین ترتیب ایران در نیمه نهایی به مصاف عربستان رفت. ایران باز هم به عربستان باخت. اما شاگردان پرویز دهداری این بار در رده بندی به پیروزی رسیدند. این مدال نقره که حاصل پیروزی در ضربات پنالتی مقابل چین بود، تا دو دوره بعد تکرار نشد. در این دوره هم عربستان در مقابل کره جنوبی به قهرمانی دست پیدا کرد.

1992، 1996 و 2000 و 2004؛ آغاز امپراطوری ژاپن

نخستین دوره این مسابقات در دهه 90 میلادی کم رونق تر از همیشه برگزار شد. تنها هشت تیم در این دوره از مسابقات حضور داشتند اما میزبانی ژاپنی ها بدون شک یکی از مدرن ترین میزبانی های تاریخ جام ملت های آسیا بود. ژاپنی ها با این میزبانی تاریخ فوتبال آسیا را تغییر دادند و تلاش کردند تا اعتبار نوینی به فوتبال آسیا ببخشند. شاگردان علی پروین در این مسابقات بدشانس تر از همیشه بودند. تیم ملی ایران اگرچه نخستین دیدارش مقابل کره شمالی را با دو گل پشت سرگذاشت اما تساوی بدون گل مقابل امارات و شکست 0-1 مقابل ژاپن باعث شد تا ایران برای نخستین بار در تاریخ خود از مرحله گروهی جام ملت های آسیا صعود نکند. ژاپن میزبان در ادامه با اوج شایستگی قهرمان شد و مدافع عنوان قهرمانی به نایب قهرمانی دست پیدا کرد.

یازدهمین دوره این مسابقات به میزبانی امارات، نخستین حضور ایران با یک سرمربی خارجی بود. استانکو پوکله‌کوویچ با ایران، عربستان، عراق و تایلند هم گروه شد. یاران علی دایی که در آن روز ها آماده تر از همیشه بودند، ابتدا 1-2 به عراق باختند تا بسیاری به ناکامی دوباره تیم ملی ایران فکر کنند. اما پیروزی 1-3 مقابل تایلند و پیروزی 0-3 مقابل عربستان با درخشش علی دایی، کریم باقری و خداداد عزیزی به دست آمد تا ایران به عنوان صدرنشین صعود کند. در مرحله یک چهارم نهایی، ایران با درخشش بی مثال علی دایی 2-6 کره جنوبی را ویران کرد تا تیم ملی ایران پس از سال ها شانس زیادی برای قهرمانی در آسیا داشته باشد. اما تقابل دوباره با عربستان در نیمه نهایی، خوش یمن نبود. ایران در ضربات پنالتی به عربستان باخت و باز هم راهی رده بندی شد. غول سال های دور فوتبال آسیا در رده بندی در ضربات پنالتی کویت را شکست داد تا باز هم مدال برنز را به خانه اش ببرد.

نخستین دوره این مسابقات در قرن بیست و یکم در لبنان برگزار شد. این دوره به عنوان دومین و آخرین دوره با دوازده تیم برگزار شد. جلال طالبی به عنوان سرمربی آن روز های ایران، نخستین بازی را با پیروزی 0-4 مقابل میزبان پشت سرگذاشت. در بازی دوم، گل دقیقه 73 علی دایی باعث شد تا ایران مقابل تایلند شکست نخورد اما یاران حمید استیلی که از صعود مطمئن شده بودند، در بازی آخر هم با تک گل علی دایی، عراق را شکست دادند. ایران پس از کویت که هیچ گلی در مسابقات دریافت نکرده بود، با یک گل خورده دومین خط دفاعی برتر مرحله گروهی شد تا امید ایرانی ها به کسب دوباره قهرمانی با نسل طلایی آن روز ها زنده بماند. اما همه چیز خیلی زود رنگ عوض کرد. ایران در مرحله بعد به کره جنوبی آماده خورد. نیمه نخست بازی با تساوی بدون گل به پایان رسید اما گل دقیقه 71 کریم باقری، تیم ملی را راهی مرحله بعد کرده بود. تا این‌که کیم سانگ سیک در دقیقه 90 گل مساوی را به ثمر رساند. بازی راهی وقت اضافه شد و لی دونگ کوک در دقیقه 99 گل پیروزی کره جنوبی را وارد دروازه ایران کرد. قانون گل طلایی که آن روز ها در فوتبال جهان برقرار بود، ایران را از مسابقات حذف کرد تا تیمی که نخستین پیروزی ایران در تاریخ جام جهانی را به دست آورده بود حتی به جمع چهار تیم برتر آسیا هم راه پیدا نکند. کره ای ها در مرحله بعد به عربستان باختند تا فینال را مقابل ژاپنی بازی کنند که چین را شکست داده بود. دو غول آن روز های فوتبال آسیا، ژاپن و عربستان مقابل یکدیگر قرار گرفتند که در نهایت با پیروزی 0-1 سامورایی ها به پایان رسید.

جام ملت های آسیا 2004 چین به پرتماشاگرترین دوره این مسابقات تبدیل شد. دو ورزشگاه از چهار ورزشگاه میزبان با گنجایشی بیش از پنجاه هزار نفر میزبان مسابقات بودند و برگزاری مسابقات در کشور پرجمعیت چین در کنار افزایش تیم های حاضر در مسابقات از 12 کشور به 16 کشور، باعث شد تا تماشاگران حاضر در مسابقات به بیش از 937 هزار نفر برسد. انقلاب چینی ها در جام ملت ها محدود به اتفاقات خارج از زمین نبود. مجموع گل های مسابقات در همه مراحل به 96 گل با میانگین هر بازی سه گل رسید، بیشترین تعداد گل ثبت شده در همه ادوار جام ملت ها تا به امروز که احتمالا با توجه به افرایش تیم های حاضر در جام امارات، این رکورد از دست چینی ها خارج شود. در چنین شرایطی، تیم ملی ایران با ژاپن، عمان و تایلند هم گروه شد. گروهی که شاید تا آن روز ها، سخت ترین قرعه تیم ملی در مرحله گروهی جام ملت های آسیا بود.

شاگردان برانکو ایوانکوویچ در نخستین قدم، با سه گل عنایتی، نکونام و دایی تایلند را در هم کوبیدند. بازگشت ناتمام مقابل عمان، شانس ایران را برای صعود کم کرده بود اما تساوی مقابل مدافع عنوان قهرمانی، ایران را دوباره از گروهش نجات داد. اگرچه تعداد تیم های حاضر در مسابقات بیشتر شده بود اما تغییری در روند مراحل حذفی ایجاد نشده بود. ایران در یک‌چهارم نهایی به مصاف کره جنوبی رفت و چه فرصتی بهتر از آن برای انتقام گرفتن از اتفاق های دور قبل؟ در یک بازی نفس‌گیر و دیدنی علی کریمی ابتدا ایران را پیش انداخت. سول کی هیون بازی را به تساوی کشاند و کریمی باز هم ایران را پیش انداخت. تا دقیقه 20 بازی، سه گل در بازی دیده بودیم و البته که این پایان کار نبود. در دقیقه 25 لی دونگ کوک بازی را دوباره مساوی کرد تا نیمه نخست با چهار گل بدون برنده به پایان برسد. با آغاز نیمه دوم، پارک جین سئوپ دروازه خودی را به اشتباه باز کرد تا ایران باز هم از حریف خود جلو بی‌افتد. کیم نام ایی در دقیقه 68 بازی را دوباره مساوی کرد تا هیجان در ورزشگاه شاندونگ به اوج خود برسد. در ادامه علی کریمی در دقیقه 77 گل پیروزی ایران را با ثبت هت‌تریک خود به ثمر رساند. ایران ادامه بازی را مدیریت کرد و راهی رقابت با چین شد. ورزشگاه 55 هزار نفری ورکرز میزبان رقابت چین مقابل ایران بود. میزبان ابتدا با گل دقیقه 18 شائو جیایی پیش افتاد اما گل دقیقه 38 محمد علوی ایران را به بازی برگرداند. میزبان که هزینه های زیادی برای جام ملت ها کرده بود، نمی‌خواست برای مدال برنز بجنگد و تا آن‌جا که می توانست از سوت های داور بهره برد. از ده نفره شدن تیم ملی ایران تا کارت ندادن به بازیکنان چینی و سوت های یک‌ طرفه؛ همه نشان می داد چینی ها برای چرب کردن سبیل داور لبنانی تلاش زیادی کرده اند. در نهایت بازی در پایان 120 دقیقه راهی ضربات پنالتی شد. دایی، مهدوی کیا و نکونام ضربات خود را گل کردند تا از دست رفتن یکی از پنالتی های رقیب، ایران را در آستانه صعود به فینال قرار دهد اما مبعلی و گل محمدی ضرباتشان را ویران کردند تا رویای صعود ایران به فینال باز هم دست نیافتنی باشد. ایران راهی رده بندی شد و با جدیت برابر قطر بازی کرد. رقابتی که اگر گل های دقایق پایانی علی دایی نبود، شاید دست ایران را از مدال برنز هم کوتاه می‌کرد. در فینال اما زور چینی ها به قدرت سامورایی ها نرسید و ژاپن برای سومین بار در چهار حضور آخر خود در جام ملت های آسیا به قهرمانی دست پیدا کرد. اگرچه این جام به ایران نرسید اما افتخارات زیادی برای ملی پوشان ما به همراه داشت. علی دایی با 14 گل به بهترین گلزن تاریخ مسابقات تبدیل شد و علی کریمی به عنوان آقای گلی مسابقات دست پیدا کرد.

2007؛ تغییرات اروپایی

چهاردهمین دوره مسابقات به میزبانی مشترک اندونزی، مالزی، تایلند و ویتنام برگزار شد. فیفا برای آن‌که هر سال یک مسابقه قاره ای در تقویمش داشته باشد، جام ملت های آسیا را یک سال زودتر از موعود برگزار کرد تا با المپیک و یورو تداخلی نداشته باشد. هم‌چنین در این دوره استرالیا برای نخستین بار در مسابقات حضور یافت. جام ملت های 2007 نخستین دوره این مسابقات بود که به میزبانی هشت ورزشگاه انجام می شد. در واقع هر یک از کشور های میزبان، دو ورزشگاه در اختیار مسابقات قرار داده بودند. با صعود ایران و کره جنوبی این مسابقات، این دو کشور با ده دوره حضور به رکورد بیشترین تعداد حضور در جام ملت های آسیا دست پیدا کردند. ایران برخلاف دوره قبل، در گروهی ساده قرار گرفت؛ ازبکستان، چین و مالزی در شرایطی مقابل شاگردان امیر قلعه نویی بازی می کردند که بسیاری مطمئن بودند ایران این شانس را دارد که پس از سال ها با 9 امتیاز از گروهش صعود کند. ایران ابتدا 1-2 ازبکستان را شکست داد. سپس با چین قدرتمند آن روز ها به مساوی 2-2 قناعت کرد اما پیروزی 0-2 مقابل مالزی باز هم حکم ایران را به عنوان صدرنشین مسابقات صادر کرد. اما ایران بدشانس بود. در روز های فوق العاده عربستان، کره جنوبی در رقابت با سعودی ها دوم شد و به ایران خورد. ایران و کره جنوبی باز هم به یکدیگر برخورد کرده بودند و این‌بار رقابت دو تیم بیش از حد پایاپای بود. در پایان 120 دقیقه بازی راهی ضربات پنالتی شد و زندی پنالتی ایران را گل کرد. اما مهدوی کیا و خطیبی پنالتی هایشان را خراب کردند تا علی رغم پنالتی گل شده عنایتی، ایران باز هم از مسابقات حذف شود. درخشش لی اون جائه و عملکرد خوب کره ای ها در پنالتی ها ایران را دوباره از رویای صعود به فینال دور کرد. عراق که پدیده مسابقات بود، کره جنوبی را شکست داد و راهی فینال شد تا با شکست عربستان قدرتمند که ژاپن مدعی را حذف کرده بود به نخستین قهرمانی اش دست پیدا کند.

2011 و 2015؛ باز هم وقت اضافه، باز هم حذف

پانزدهمین دوره این مسابقات در قطری برگزار شد که به عنوان میزبان در مسابقات حضور داشت. قطری ها اگرچه خیلی زود از این مسابقات کنار رفتند اما آمادگی برای میزبانی های بزرگ‌تر مهم ترین تمرین قطری ها در جام ملت های 2011 بود. ایران که این‌بار به سراغ افشین قطبی رفته بود، مرحله گروهی را با قدرت شروع و سه پیروزی پیاپی کسب کرد. شاگردان افشین قطبی اگرچه تیم آماده ای نبودند، اما همه را امیدوار کردند تا افتخارات خوبی برای ایران کسب کنند. حالا که استرالیا هم در جام ملت های آسیا حضور پیدا می‌کرد، شانس ایران برای قهرمانی کمتر از قبل بود. و دست‌یابی به مدال برنز هم برای ایران به یک هدف جذاب تبدیل شده بود. در چنین شرایطی، صدرنشینی مقتدرانه در گروهی که چندان هم سخت نبود، همه را امیدوار کرده بود تا نمایش ایران بهتر از همیشه باشد. اما صدرنشینی باز هم به ضرر ایران بود. تقابل دوباره با کره جنوبی در مرحله یک چهارم نهایی، باز هم ایران را از مسابقات حذف کرد. گل دقیقه 105 یون بیت گارام رویاهای ایران را دو باره بر باد داد. تا رویای قهرمانی ایران در جام ملت های آسیا در آستانه چهل سالگی قرار بگیرد.

کارلوس کی‌روش که تیم ملی ایران را وارد روز های خوبی کرده بود، با تیمی یک‌دست در شانزدهمین دوره این مسابقات حضور یافت. بسیاری ایران را شانس اصلی قهرمانی می‌دانستند و این شانس با صدرنشینی ایران افزایش یافت. صدرنشینی ایران با 9 امتیاز در گروهی به دست آمد که امارات، بحرین و قطر در آن حضور داشتند. شاگردان کی‌روش در کنار کره جنوبی تنها تیم هایی بودند که در پایان دور گروهی مسابقات هیچ گلی دریافت نکرده بودند. تقابل به عراق به کابوس تقابل دوباره مقابل کره جنوبی پایان داد اما هم‌چنان نفرین حذف ایران در یک چهارم نهایی را حفظ کرد. یاران اشکان دژاگه ابتدا با گل سردار آزمون پیش افتادند اما احمد یاسین بازی را به تساوی کشاند تا رقابت برای صعود به نیمه نهایی به 120 دقیقه کشیده شود. یونس محمود عراق را در وقت های اضافی پیش انداخت. این‌بار مرتضی پورعلی‌گنجی بازی را مساوی کرد. اما اسماعیل داوود باز هم عراق را پیروز کرد. در شرایطی که یک دقیقه تا پایان بازی مانده بود، رضا قوچانژاد بازی را مساوی کرد تا ایران با انگیزه ای دراماتیک به ضربات پنالتی راه پیدا کند. از دست رفتن پنالتی نخست ایران و عراق باعث شد همه چیز از ضربه دوم آغاز شود. پس از آن شش بازیکن ایران و عراق ضرباتشان را گل کردند. پنالتی وحید امیری از دست رفت تا با گل شدن پنالتی سلام شاکر، ایران دوباره به سوگواری قهرمانی جام ملت های آسیا بپردازد.

فارغ از آن‌که ایران چرا به قهرمانی نمی‌رسد، دست نیافتن به جمع چهار تیم برتر هم برای تیم ملی غیرممکن شده است. شاید کی‌روش به درستی هدف ایران را ابتدا رضایت 80 میلیون ایرانی و سپس صعود به جمع چهار تیم برتر می‌داند. واقعیت این است که با توجه به عملکرد ضعیف ملی پوشان در چند سال اخیر، صعود به نیمه نهایی، کار دشوار تری از راه‌یابی به فینال باشد. راهی که امیدواریم یوز های ایرانی آن را به درستی پیدا کنند.

31