این درخت مانند انسان عاشق می‌شود

نخل از درختان مقدس در ادیان ابراهیمی بوده و در «اوستا» هم از خرما به عنوان خوردنی‌ترین میوه روی زمین یاد شده است. در بسیاری از فرهنگ‌ها با نخل همانند انسان برخورد می‌شود و اگر نخلی از دست برود برای آن مراسم سوگواری برگزار می‌کنند.

در منطقه بین‌النهرین (عراق امروزی) درختانی وجود دارد که یادگار اولین نخل‌هایی هستند که برای نخستین‌بار توسط بشر کاشته شده‌اند. افزون بر آن، در کربلا نوعی نخل وجود دارد که فقط و فقط در این منطقه پرورش می‌یابد و خرمای آن قابل خرید و فروش نیست.

نخل همچنین در خاستگاه سرزمینی خود (ایران) از تنوع بسیاری برخوردار است. ایران مهم‌ترین تولیدکننده و صادرکننده خرما در جهان به شمار می‌آید. براساس آمار، حتی عراق بخشی از خرماهای صادراتی خود را از ایران وارد می‌کند. خرمای زاهدی (زهدی) و خرمای مضافتی (خستاوی)، محصول مشترک ایران و عراق از آن جمله‌اند.

جایگاه نخل در عراق

تائر العصامی، شاعر و نویسنده عراقی می‌گوید: نخل، جایگاه ویژه‌ای در میان عراقی‌ها دارد و نماد پایداری، استواری و بذل و بخشش است، افزون آن‌که ما نخل را به عنوان نمادی از خود عراق می‌شناسیم.

عراق در طول تاریخ همواره در برابر حوادث، بلایا و تهاجم استوار ماند و تا جایی که توانست به اطرافیانش بذل و بخشش کرد. در جنگ آمریکا علیه عراق، عراقی‌ها برای آن‌که از چشم دشمن پنهان بمانند، در پشت درختان نخل پناه می‌گرفتند. آمریکایی‌ها درختان تنومند نخل را به آتش کشیدند و نخل‌های بسیاری را نابود کردند اما همان‌گونه که با آتش زدن نخل‌ها مقاومت از بین نرفت و سرانجام آمریکایی‌ها مجبور به ترک مخاصمه شدند، درختان سوخته هم دوباره جوانه زدند و سر از خاک بیرون آوردند. بنابراین برای ما عراقی‌ها نخل یعنی خود عراق!

آقای العصامی می‌افزاید: در عراق بیش از ۵۰۰ نوع خرما وجود دارد که یکی از محبوب‌ترین آن‌ها، خرمای برحی است. این خرما رنگی گندمی و مزه‌ای گَس دارد؛ نه خیلی شیرین است و نه خیلی گَس!

به یغما رفتن نخل و خاک سرخ

محمد السعدی، نویسنده و پژوهشگر عراقی می‌گوید: خرمای عراق خیلی خوشمزه است و می‌تواند بهترین سوغاتی برای هر گردشگر خارجی باشد. متنوع‌ترین و بهترین خرماهای دنیا متعلق به عراق است. در جنگ یا در واقع تهاجم و اشغال عراق توسط آمریکا تعداد زیادی از درختان خرما یا نابود شدند یا به کمک ماشین‌های مخصوص، درخت را با خاک‌های اطرافش از ریشه درآوردند و با کامیون و کشتی به آمریکا منتقل کردند. چندی بعد از آن طی سفری که به آمریکا داشتم، نخل‌های عراقی کاشته‌شده در آنجا را دیدم. نخل را اگر بتوانید درست از خاک در بیاورید، می‌توانید به هر کجای دنیا منتقل کنید.

نخل درختی مقاوم و کم‌توقع است، در هر نوع آب و هوایی به جز منطقه‌ای چون شمال ایران، رشد و پرورش می‌یابد و وقتی به بار بنشیند، هر درخت، بالغ بر ۷۰ الی ۱۰۰ کیلو خرما می‌دهد.

به خاطر اتفاقاتی که در عراق افتاد، مانند جنگ ایران و عراق و تهاجم آمریکا، تعداد نخل‌های عراق که حدود دو میلیون اصله بود به ۵۰۰ هزار اصله کاهش یافت.

این پژوهشگر خاطرنشان می‌کند: البته آمریکا فقط نخل‌ها را به یغما نبرد بلکه خاک سرخ کربلا را هم که خاکی حاصلخیز و کم‌نظیر است به سرقت برد. خاک سرخ کربلا، خاکی فوق‌العاده برای زراعت و بتن‌کاری ساختمان است. در این خاک، هر نوع زراعتی به عمل می‌آید و در واقع مرغوب‌ترین خاک برای کشت ارگانیک محسوب می‌شود. در بتن‌کاری ساختمان هم شما وقتی شن و سیمان را با هم ترکیب می‌کنید برآمدگی‌های ماسه بر روی دیوار محسوس است اما با ترکیب خاک سرخ با سیمان، دیوار بتن‌کاری‌شده، نرم و صاف همچون گچ‌کاری با رنگی دلپذیر است. آمریکایی‌ها نه‌تنها نخل‌ها را از ریشه درآوردند و با خود بردند بلکه خاک سرخ کربلا را هم با خود بردند.

نجات نخل‌های آسیب‌پذیر

آقای السعدی درباره نجات نخل‌های فاو توسط ایرانیان می‌گوید: در جنگ ایران و عراق، شبه‌جزیره فاو به مدت هشت ماه در دست ایرانیان بود. فاو پر از نخل‌های خاص این منطقه است، نخل‌هایی با قامت کوتاه! ایرانی‌ها برای این‌که این نخل‌ها در جریان جنگ آسیب نبینند و از بین نروند، مانند پدر و مادری که از فرزند خود مراقبت می‌کنند نخل‌های آسیب‌پذیر را با احتیاط از ریشه درآوردند و به اهواز منتقل کردند. ایرانی‌ها در واقع نخل‌هایی را که می‌رفتند تا در جریان جنگ از بین بروند و نابود شوند نجات دادند و از نابودی آن‌ها جلوگیری کردند. امروز اهواز و فاو، بهترین خرماهای دنیا را در خاک حاصلخیز خود پرورش می‌دهند.

این پژوهشگر می‌گوید: نهال نخل بعد از آن‌که به نخلستان منتقل می‌شود بالای ۲۰ الی ۳۰ سال طول می‌کشد به بار بنشیند؛ همانند فرزند انسان که در ۳۰ سالگی به اوج شکوفایی خود می‌رسد.

نخل‌ هم برای ما مثل فرزند می‌ماند و مایه تبرک و روزی است، پس محبت خاصی به آن داریم. این نگاه محبت‌آمیز به نخل در میان تمامی نخل‌کاران مشترک است؛ چنانچه در جنگ ایران و عراق، ایرانی‌ها می‌توانستند مانند آمریکایی‌ها نخل‌های فاو را آتش بزنند و از بین ببرند، اما این کار را نکردند و در واقع مانع از بین رفتن آن شدند اما آمریکایی‌ها هرگز آن نگاه انسانی ایرانی‌ها را نداشتند و تعداد بی‌شماری از درختان نخل را نیست و نابود کردند.

ما هیچ‌وقت برگ‌های سبز نخل را قطع نمی‌کنیم، چرا که با بریدن برگ‌های سبز، انگار انگشتان درخت را قطع کرده‌ایم. نخل تنها درختی است که در تمام ایام سال می‌توان نهال آن را کاشت.

آقای السعدی می‌گوید: نخل هم مانند انسان، نر و ماده دارد. برای بارور شدن نخل ماده، کسانی که دانش این کار را دارند هاگ و پرچم را از درخت نر جدا می‌کنند و آن را بر روی درخت ماده تکان می‌دهند تا لقاح انجام شود، البته این کار با وزش باد هم انجام می‌شود اما خرماهایی ضعیف و نامرغوب به عمل می‌آورد. شناسایی نخل‌های ماده و نر، دانش خود را لازم دارد.

معمای خرماهای عین‌التمر

این نویسنده عراقی می‌گوید: در درجه اول، «زهدی» (زاهدی) و در درجه دوم «خستاوی» از بهترین خرماهای صادراتی و محبوب‌ترین خرماها از نگاه مردم عراق هستند؛ زیرا ماندگاری بالایی دارند. شما می‌توانید این خرماها را بین دو تا سه سال در خارج از یخچال، نگهداری و انبار کنید. خرماهای «بربند» و «مکتوم» هم از ماندگاری بالایی بیرون از یخچال برخوردارند اما به فراوانی زهدی و خستاوی نیستند.

آقای السعدی می‌افزاید: برترین خرمای عراق، خرمایی است در منطقه عین‌التمر کربلا؛ درختان نخلی که کاشته دست بشر امروز نیست بلکه همواره در این منطقه وجود داشته است. خرماهای این درختان تناور، قابل فروش و عرضه نیست بلکه مخصوص عده‌ای از شیخ‌های عرب، شیخ‌های خلیجی و حاکمان برگزیده دنیاست.

همان‌طور که کسی نمی‌داند این نخل‌های بی‌همتا را برای اولین‌بار چه کسی و در چه زمانی کاشته است، کسی هم نمی‌داند چرا خرماهای این درختان نباید در دسترس مردم عادی قرار بگیرد. البته سعی کردند با قلمه و پیوند زدن این نوع خرمای خاص را گسترش دهند ولی هیچ‌گاه موفق نشدند و خرمای به‌عمل آمده هرگز مانند اصل خود نشد.

خرما در فرهنگ و ادب فارسی

اصعمی، ادیب و دانشمند دوره عباسی، داستان نخلی را روایت می‌کند که دو سال میوه نمی‌داد. یک باغبان تشخیص داد که این نخل، عاشق نخل دیگری در باغی دوردست شده است. وقتی از گرده نخل معشوق برایش آوردند و گرده افشانی کردند دوباره پر از میوه شد.

آقا سامان، فروشنده خرما ضمن روایت داستان فوق می‌گوید: در فرهنگ ایرانی، نخل نمادی از زندگی است؛ یک دوست و یک همراه همیشگی که مانند انسان عاشق می‌شده! ایران ما منبع تولید خرماهای رنگارنگ است؛ مضافتی بم، پیارم بندرعباس، کبکاب بوشهر، زاهدی فارس، استعمران خوزستان، ربی سیستان و بلوچستان و… که هر کدام طعم و ویژگی‌ خاص خود را دارند.

در فرهنگ عامه برای نخل، شخصیتی تقریبا انسانی قائلند و می‌گویند اگر آب از سرنخل بگذرد غرق می‌شود و اگر سرش را قطع کنند می‌میرد. در ادب کهن فارسی به خصوص در شاهنامه فردوسی، نخل به عنوان نماد آبادانی توصیف و در اشعار شاعران بزرگی مانند حافظ، سعدی و مولانا نیز به خرما و خواص آن اشاره شده است.

سامان می‌افزاید: خرما نه‌تنها به عنوان یک منبع غذایی مهم بلکه به شکل نمادی از زندگی در فرهنگ و ادب ایران‌زمین همواره حضور داشته و دارد. نخلستان‌ها نقش مهمی در اقتصاد و معیشت مناطق جنوبی کشور ایفا می‌کنند و خرما یکی از محصولات صادراتی مهم ایران به شمار می‌رود.

کشور ما مقام اول را از نظر سطح زیرکشت خرما به خود اختصاص داده است و با تولید انواع خرماهای مرغوب، یکی از کشورهای مهم تولیدکننده خرما در جهان به حساب می‌آید. بسیاری از کشورها از جمله روسیه، آلمان، چین، اوکراین، ترکیه و حتی کشورهای تولیدکننده خرما همچون عراق، پاکستان،‌ امارات متحده عربی و… خرماهای ایرانی را به صورت فله با قیمت ناچیز می‌خرند و بافرآوری و بسته‌بندی جدید به کشورهای دیگر صادر می‌کنند. متأسفانه نخل‌کاران ایرانی آن گونه که باید از نتایج زحمات خود بهره‌مند نمی‌شوند؛ در صورتی که ایران می‌تواند با فرآوری و بسته‌بندی‌های شکیل و زیبا مهم‌ترین و بزرگترین صادرکننده خرما در جهان باشد.