گشتی در تاریخ برگزاری نوروز

حاجی فیروزها در خیابان ها به راه افتاده اند و نوید برچیده شدن سرما و سیاهی شب های زمستانی را می دهند. بازار وسایل هفت سین داغ شده و آجیل و میوه شب عید هم از راه رسیده است. همه چیز بوی بهار را به مشام می رساند؛ فصل دلدادگی زمین و طبیعت...

این فصل سبز آغازی دوباره برای زمین است که با جشن و سرور همراه می شود و رنگی تازه به شهرها، روستاها و خانه ها می دهد. نوروز بهانه خوبی به دستمان داده تا همه چیز را بشوییم و نو کنیم. خانه ها را از آلودگی و نا پاکی و دل ها را از نفرت و کینه...

می خواهیم برایتان از فلسفه پیدایش این روز بگوییم و گشتی در تاریخ برگزاری این مراسم دیرین بزنیم.

نوروز از کجا آمده؟

تا به حال از خود پرسیده اید که چرا نوروز را جشن می گیریم؟ اصلا این جشن کهن از کجا پیدایش شده و در فرهنگ ما ماندگار شده است؟

برای دانستن چگونگی پیدایش نوروز می توانیم از چند جنبه آن را مورد بررسی قرار دهیم:

از نگاه اساطیری و شاهنامه فردوسی

بر اساس آنچه در داستان های اساطیری ایران زمین از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری آمده، پیشینه ی نوروز به زمان جمشید، نخستین پادشاه بر روی زمین، باز می گردد.

بر اساس روایات تاریخی، وی به هر مناسبتی بر روی تخت می نشسته و با انجام کارهای نیک، جشنی را برپا می ساخته است. در یکی از آن مراسم ها که به صورت اتفاقی با روز اول فروردین متقارن شده بود، تابیدن نور خورشید در تاج این پادشاه، شور و غوغایی در میان مردم برپا کرد و همه فریاد زدند: " جمشید " یعنی " بزرگی درخشید " و این نام بر وی نهاده شد. نام او از ترکیب جم به معنای بزرگی و شید مترادف با درخشیدن تشکیل شده است.

جمشید این روز را به خاطر این اتفاق و تعریف و تکریم خود جوش مردم از خودش، روزی نو و مبارک پنداشت و از آن پس، در هر سال، این روز را به عنوان نوروز گرامی داشت.

برخی دیگر از متن‌ها، کیومرث را پایه‌گذار نوروز می دانند و وی را به عنوان نخستن انسان روی زمین معرفی کرده اند.

از نگاه دینی و مذهبی

در دین و مذهب نیز روایاتی از نوروز وجود دارد که برگزاری این مراسم را در سال های بسیار دور تایید می کند. در اوستا، زرتشت پیامبر به عنوان کسی که تقویم خورشیدی را به مردم معرفی کرد، یاد شده است. گفته می شود وی اولین روز سال یعنی برابری روز و شب را به عنوان اعتدالین نوروز نامگذاری کرد و جشن گرفت. البته روایات دیگر حاکی از آن هستند که جشن نوروز پیش از زرتشت هم در ایران برگزار می شده است.

از نگاه علمی و پدیده های نجومی

از نظر علمی و نجومی، نوروز، روزی است که آفتاب در برج حمل (نیمکره شمالی) می تابد و خورشید روی مدار استوا قرار می گیرد. در نتیجه این اتفاق روز و شب با هم برابر می شوند و طول آنها در تمام نقاط جهان برابر با ۱۲ ساعت می گردد. این ها نشانه ی روز اول فروردین است؛ روزی که طبیعت از خواب زمستانی بیدار و زندگی نو در زمین آغاز می شود.

وضعیت تابش خورشید و برابری روز و شب

نوروز: کهن جشن ایرانی

اگر به دل تاریخ و ایران باستان سفر کنیم، خواهیم دید که ایرانیان اقوام سرزنده ای بودند و از هر مناسبتی استفاده می کردند که جشن بگیرند، در کنار هم باشند و شکر خداوند را به جای بیاورند.

از میان جشن های متعددی که در مناسبت های گوناگون برگزار می شد، ۷ جشن جزو جشن های واجب محسوب می شدند و گرامی داشت آن ها اجتناب ناپذیر بود؛ ۶ جشن، جشن‌های گاهانبار یا سالگرد آفرینش‌های شش گانه بودند با نام های :

مید یوزرم گاه - جشن میانه بهار

مید یوشم گاه - جشن نیمه تابستان

پیتی شهیم گاه - سالگرد آفرینش زمین و فصل گردآوری غله

ایا سرم گاه - سالگرد آفرینش گیاه

مید یاریم گاه - سالگرد آفرینش چارپای مفید

همسپد میدم گاه - سالگرد آفرینش انسان

و اما جشن هفتم از اعیاد واجب در ایران باستان، نوروز نام داشت. جشنی که پس از هزاران سال هنوز به قوت خود باقی است و در ایران امروز هم از اعیاد واجب به حساب می آید. در برگزاری این جشن آداب رسوم خاصی رعایت می شد که برخی از آن ها امروز هم به جا آورده می شوند. البته که دست خوش تغیراتی شده اند اما هنوز اصالت خود را حفظ کرده اند

جشن نوروز در طول تاریخ

در هر یک از ادوار تاریخی نوروز به شکلی خاص جشن گرفته می شد و پس از تغییزات بسیار به شکل امرزی خود در آمده است.

نوروز در دوره ساسانیان

مراسم نوروز در دربار پادشاهان ساسانی و اشکانی با شکوه و جلال خاصی برگزار می شد. پادشاه در ایام نوروز امر و نهی نمی کرد تا شفقت به خرج دهد و در آن ایام مبارک کسی را از خود نرنجاند.

در زمان ساسانیان این مراسم حداقل ۶ روز به طول می انجامید و شامل دو دوره نوروز کوچک یا عامه و نوروز بزرگ یا خاصه بود. نوروز کوچک از اول تا پنجم فروردین برگزار می گردید و نوروز بزرگ در ششمین روز فروردین برپا می شد. در مراسم نوروز کوچک، هر روز به یکی از طبقات مردم تعلق داشت که باید برای دیدار شاه به نزد او می رفتند:

روز اول فروردین: عامه مردم

روز دوم فروردین: دهقانان، خدمتگزاران آتشکده ها

روز سوم فروردین: روحانیان و موبدان

روز چهارم فروردین: اعضای خاندان سلطنت، رجال مرم کشور و فرماندهان ارتش

روز پنجم فروردین: اشراف

روز ششم فروردین: ندیمان و مشاوران

شاه به سخنان هر یک از آنها گوش فرا می داد و اگر مشکلی داشتند، دستور حل آن را صادر می نمود. نوروز بزرگ نیز متعلق به نزدیکان شاه بود و فقط آنان به حضور وی می رسیدند.

نکته جالب این است که در دوره ساسانیان سال کبیسه وجود نداشت و روز برگزاری نوروز در هر ۴ سال، یک روز از آغاز فروردین عقب می ماند. به همین دلیل زمان نوروز ثابت نبوده و در فصل های مختلف برگزار می شد.

در این دوران، ۲۵ روز پیش از آغاز سال نو دوازده ستون از خشت خام در حیاط منزل پادشاه برپا می شد و انواع حبوبات و غلات (برنج، گندم، جو، نخود، ارزن، و لوبیا) را بر آنها می‌کاشتند. این ستون ها تا روز شانزدهم فروردین بر جای خود می ماندند و سپس با شادمانی جمع آوری می شدند. باور مردم بر این بود که هر کدام از گیاهان کاشته شده بر ستون ها زودتر به بار نشیند، در آن سال محصول بهتری از آن گیاه وجود خواهد داشت.

یکی دیگر از رسوم متداول در زمان ساسانیان این بود که به شادمانی آغاز سال نو در بامداد نوروز بر روی یکدیگر آب می پاشیدند و جشنی برپا می ساختند.

از زمان هرمز اول (سومین پادشاه ساسانی) روشن کردن آتش در شب نوروز مرسوم گردید و پس از آن در زمان هرمز دوم، رسم دادن سکه به‌ عنوان عیدی در نوروز بنیان نهاده شد.

خوردن لقمه ای پنیر تازه با مقداری ماست نیز یکی دیگر از مراسم نوروز در زمان ساسانیان بوده و عملی با شگون پنداشته می شده است.

نوروز در زمان هخامنشیان

در سنگ‌نوشته‌های به‌جا مانده از دوران هخامنشیان، به برگزاری جشنی تحت عنوان نوروز به طور مستقیم اشاره نشده است اما همین کتیبه ها حکایت از برگزاری شکوهمند این جشن در زمان آنها دارد. شواهد حاکی از آن است که مراسم های ویژه ی نوروز از ۲۱ اسفند تا ۱۹ اردیبهشت برگزار می شده است.

کوروش بزرگ، بنیانگذار سلسله هخامنشی در سال ۵۳۸ پیش از میلاد، نوروز را به عنوان یک جشن ملی اعلام نمود. ترفیع سربازان، پاکسازی مکان‌های همگانی و خانه‌های شخصی و بخشش محکومان از جمله مراسم های مهم جشن نوروز بود.

در زمان داریوش یکم، تخت جمشید به عنوان محل برگزاری مراسم نوروز برگزیده شد.حتی برخی پژوهشگران معتقدند که این محل برای برپایی جشن نورورز ساخته شده است اما برخی دیگر آن را به طور کامل رد می کنند.

این پادشاه به مناسبت نوروز سال ۴۱۶ قبل از میلاد سکه ای از طلا را ضرب نمود که در پشت آن سربازی در حال تیراندازی دیده می شد.

سنگ نگارهای تخت جمشید که نمادی از نوروز زرتشتیان را نشان می‌دهد.

نوروز پس از اسلام

پس از ورود اسلام به ایران، بی‌توجهی فرمانروایان و مخالفت اسلام گرایان از دلایلی بودند که باعث پاک شدن بسیاری از جشن های ایرانی از این فرهنگ کهن شدند اما نوروز به سبب پیوند عمیق با تاریخ و فرهنگ این دیار، توانست جان سالم به در ببرد و تا به امروز باقی بماند.

اعراب فاتح ایران و خلفای دو پادشاهی امویه و عباسی با وضع مالیات های سنگین برای برگزاری جشن های مهرگان و نوروز تمام تلاش خود را کردند تا مردم را از انجام این رسم باز دارند، اما این موضوع نتوانست مانعی برای حفظ نوروز باشد چرا که بعد ها همین افراد نیز به شرکت در مراسم نوروز روی آوردند.

برافروختن آتش در روز نوروز و پاشیدن آب بر روی عابران، پوشیدن لباس نو، هدیه سیب به یکدیگر، پخت غذاهای ویژه، خرید عطرهای نوروزی و مخصوص و .. از جمله مراسم نوروز در این دوران بودند.

سلسله‌های طاهریان، سامانیان و آل بویه، جشن نوروز را با گستردگی بیشتری برگزار می کردند و سرودن شعر توسط شاعران دربار یکی از مراسم های ویژه ی نوروز در این دوران به حساب می آمد.

جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی در دوران پادشاهی خود دستور داد تا تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام گرد هم آیند و گاهشمار ایرانی را بهبود ببخشند. این گروه، اول بهار را روز ورود آفتاب به برج حمل و جشن نوروز دانستند و جایگاه آن را ثابت کردند. این گاهشمار به تقویم جلالی شهرت پیدا کرد و در آن برای ثابت ماندن زمان نوروز تعبیری اندیشیده شد. در این تقویم هر چهار سال یک بار و گاهی هر پنج سال یک بار، روزهای سال را به‌جای ۳۶۵ روز، ۳۶۶ روز در نظر گرفتند و از سال ۳۹۲ هجری بر اساس این تقویم، نوروز را جشن گرفتند.

نوروز در دوران صفویان

در دوران صفویان نوروز دوباره به جایگاه خود بازگشت و عنوان یک نماد ملی مطرح گردید. شاه عباس صفوی در سال ۱۵۹۷میلادی، با برگزاری مراسم نوروز در عمارت نقش جهان اصفهان ، این شهر را به عنوان پایتخت معرفی کرد.

در این زمان یکی از مراسم های مردم، تخم مرغ بازی بود که در طی آن دو نفر تخم مرغی را در دست خود می گرفتند. یکی نوک تخم مرغ خود را به نوک تخم مرغ دیگری می زد و هر کس که تخم مرغش می شکست بازنده محسوب می شد.

یک یا دو ساعت مانده به به آغاز نوروز، منجمان با لباس فاخر به پشت بام کاخ سلطنتی می رفتند و با اسطرلاب مشغول به کار می شدند. به محض دادن علامت توسط این منجمان، سال جدید با شلیک توپ و تفنگ اعلام می شد. صدای نواختن طبل و شیپور، نای و نقاره در همه جا می پیچید و مراسم سرور با رقص و طرب، آتش‌بازی و صحنه‌های کمدی در مقابل کاخ شاهنشاه برگزار می گردید.

ایام عید، ۸ روز به طول می انجامید. نخستین روز عید، به مراسم بارِ عام اختصاص داشت. بارِعام مراسمی است که طی آن شاه و درباریان به گروهی از مردم اجازه می دهند تا با شاه و درباریان دیدار داشته باشند.
در روز دوم علما و دانشمندان و مخصوصا اخترشناسان به حضور شاه می رسیدند. روز سوم به‌ مغان و موبدان، روز چهارم به قضات، روز پنجم به بزرگان و اعیان و اشراف کشور و روز ششم به خویشاوندان و منسوبین شاهنشاه اختصاص داشته است و دو روز آخر نیز زنان و کودکان سلطان، نزد وی می آمدند.

جشن نوروزی شاه طهماسب به افتخار همایون شاه هند

نوروز در زمان قاجار

یکی از مراسم های مهم نوروز در زمان قاجار، مراسم سلام عام در تهران بود. رئیس تشریفات دربار، یک روز پیش از نوروز، از سران مختلف دعوت به عمل می آورد و از آنها می خواست تا یک ساعت پیش از تحویل سال در دربار حضور به هم رسانند. پس از انجام تشریفات خاص، یک ربع مانده به تحویل سال شاه وارد می شد و پس از سخنرانی خطیب، مجلس با نام حضرت محمد (ع ) متبرک می گردید. پس از آن که همگان به نشانه احترام، سر تعظیم فرود آوردند، منجم باشی خبر تحویل سال را اعلام می نمود و شیپورچی آن را به اطلاع توپچی ها می رساند تا با شلیک توپ همگان از تحویل سال مطلع گردند.

شاه نخست به علما و سپس به سایر حضار تبریک می گفت و پس از تلاوت قرآن مجید، به دادن عیدی مشغول می شد. این مراسم در سایر شهرستان ها نیز با حضور فرماندار انجام می شد.

شاه بازی یا میر نوروزی: سنتی فراموش شده در نوروز

یکی از مراسم های فراموش شده و جالب توجه نوروز در قدیم، شاه بازی نوروزی بوده است. در نزدیکی های عید نوروز امیر یا حاکم موقتی را برای یک منطقه، روستا یا محله بر می گزیدند که سلطنتش تا پایان سیزدهمین رز فروردین ادامه داشت. این حاکم موقتی در این مدت می توانست دستور عزل و نصب، توقیف و حبس و جریمه و مصادره را صادر کند و موجب تفریح مردم شود.