آیینهای محرم در خراسانجنوبی/ ازعلمبندانی تا هفت منبر
با آغاز ماه محرم شاهد برپایی مراسم و آیینهای ویژهای در خراسانجنوبی هستیم که در شهرها، روستاها و مناطق مختلف این استان با حضور با شکوه مردم برگزار میشود.
امروز با گذشت 1400 سال از واقعه عاشورا همچنان از کوچه پس کوچههای هر کدام از شهرهای کشور صدای یا حسین(ع) به گوش میرسد و رنگ و بوی عزا و ماتم در هم پیچیده است.
آیینهای عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوههای مرسوم هر استان و منطقهای متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیئتهای مذهبی و راهاندازی دستجات و تکایا برگزار شده است.
با آغاز ماه محرم، در خراسانجنوبی شاهد برپایی مراسم و آیینهای ویژهای هستیم که در شهرها، روستاها و مناطق مختلف این استان با حضور گسترده مردم برگزار میشود و مردم این استان در این آیینها که به اشکال مختلف برگزار میشود عشق و ارادت خود را به حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفای ایشان نشان داده و در سوگشان عزاداری و نوحهسرایی میکنند.
تعداد 10 آیین سنتی عزاداری شناختهشده در خراسانجنوبی وجود دارد که از این تعداد سه اثر در فهرست آثار معنوی کشور نیز به ثبت رسیده است و چهار اثر دیگر در حال ثبت است. نخلگردانی، بیلزنی و هفت منبر از آیینهای عزاداری خراسانجنوبی در ماه محرم است که جزو آثار معنوی کشور نیز محسوب میشود.
علمبندان؛ آیین کهن عزاداری ماه محرم در خراسانجنوبی
علمبندان یکی از آیینهای کهن عزاداری ماه محرم در خراسانجنوبی است؛ این آیین در ابتدای ماه محرم برگزار میشود به گونهای که غالب مردم به خصوص سادات عزاداری ماه محرم را با برگزاری این آیین آغاز میکنند.
علمبندان به این گونه است که بر تیری چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر پارچههای سیاه انداخته و سادات و بزرگان محل یا روستا در مقابل مسجد گرد هم آمده و پارچه سبز آویخته و نمادی میسازند از علم کربلا و آنگاه آنان که قدرت مناسب و اندام ورزیدهای دارند علم را در دست گرفته و به عزاداری و نوحهخوانی میپردازند.
همچنین در دهه اول محرم و شبهای تاسوعا و عاشورا جوانان و عزاداران با مداحی و مدیحهسرایی پشت سر علم در کوچهها به راه میافتند.
تعزیه؛ هنری با قدمت 500 ساله
هنر تعزیه یک از هنرهای کهن در ایران و یکی از قانونمندترین هنرهای نمایشی در جهان است، این هنر نمایش مظلومیت امام حسین(ع) و 72 تن از یارانشان در صحرای کربلا است و ایرانیان برای تبیین واقعه کربلا از ابزار تعزیه به عنوان یک ابزار قدرتمند برای اثرگذاری بیشتر بر مخاطبان برای بیان واقعه با استفاده از روایات و مقاتل استفاده کردند.
هنر تعزیه در تمام نقاط ایران از دیرباز اجرا میشده و خراسانجنوبی هم در این زمینه مستثنا نیست و قدمت این هنر در استان به بیش از 500 سال قبل بر میگردد، هنر تعزیه در این استان مانند سایر نقاط کشور دارای قدمتی دیرینه و کهن است به گونهای که تعزیهخوانی در خراسانجنوبی بیشتر جنبه موروثی و خانوادگی داشته و از پسر به پدر و از برادر به برادر انتقال یافته است و سندهای تعزیهخوانی هم به همین شکل سینه به سینه به تعزیهخوانهای امروزی رسیده است.
هنر تعزیه در خراسانجنوبی بر خلاف شهرها، در نقاط روستایی گسترش بیشتری یافته و هرساله در دهه اول ماه صفر و ماه محرم تعزیههای مختلفی مانند تعزیه حر، تعزیه ظهر عاشورا، تعزیه طفلان مسلم، تعزیه اسرای کاروان کربلا، تعزیه حضرت عباس(ع) در مساجد و حسینیهها اجرا میشود.
هر ساله همزمان با آغاز ایام ماه محرم مراسمات تعزیهخوانی در نقاط مختلف خراسانجنوبی برگزار و در این نمایش مذهبی تلاش میشود تا مردم با وقایع صحرای کربلا و روز عاشورا آشنا شوند.
در حال حاضر 35 گروه تعزیه در استان شناسایی شدهاند و بسیاری از روستاهای خراسانجنوبی نیز مانند سیوجان، مصعبی و درخش گروههای تعزیه فعالی دارند که نقش بسیار زیادی در ترویج فرهنگ عاشورا دارند.
بیلزنی خوسفیها؛ نشان دهنده عشق بینهایت به امام حسین(ع)
بیلزنی یکی از میراثهای معنوی مردم شهر خوسف است که نشان از عشق بینهایت آنها به امام حسین(ع) دارد و این مراسم نماد حزن بیپایان مردم این دیار برای شهدای صحرای کربلا است که هر سال در روز عاشورا و تاسوعا خود را در میان سیل عزاداران حسینی جلوهگر میکند.
مراسم بیلزنی با قدمت 200 تا 250 ساله خاص شهر خوسف است که در ظهر عاشورا برگزار و در این آیین عده زیادی از مردم که بیشتر آنها از کشاورزان شهر خوسف هستند در محل حسینیه این شهر جمع میشوند و سر بیلهای خود را با نظم خاصی به صورت هماهنگ به هم میزنند که سر و صدای ایجاد شده تداعیکننده واقعه عاشورا است.
افراد بیل در دست، دایرهوار در کنار هم بیلهایشان را به طرف آسمان میبرند و هر فرد در حال حرکت به هوا پریده و تیغه بیلها را به هم میزنند و همه یک صدا و با آهنگی مخصوص میگویند «حیدرعلی» و همزمان بیلها نامنظم و با شتاب به یکدیگر میخورند.
بیلزنی؛ نماد تدفین شهدای کربلا و بصیرت مردم
بیلزنی در میان مردم خوسف نماد تدفین شهدای کربلا و یادآور تدفین پیکرهای آسمانی آنها توسط طایفه بنیاسد است که این طایفه در روز 13 ماه محرم پیکرهای آسمانی شهدای کربلا را در میان حزن و اندوه به خاک سپاردند.
بههم خوردن بیلها در روز عاشورا نماد رویارویی لشکریان کفر و لشکریان امام حسین(ع) است که جنگ لشکریان یزید بر علیه لشکر امام حسین(ع) را نشان میدهد.
کشاورزان و مردم شهر خوسف استفاده از بیلها را در مراسم بیلزنی نماد تبرک محصولات کشاورزی خود میدانند، کشاورزان با حضور با بیلهای کشاورزی خود در این مراسم روزی حلال خود را با واسطه امام حسین(ع) و یاران فداکار ایشان از خداوند طلب میکنند.
بیلزنی نماد بصیرت مردم پس از واقعه عاشورا است و تنفر مردم را از استکبار و ظلم به نمایش میگذارد و نشان میدهد تا زمانی که فرهنگ ماه محرم و روز عاشورا در میان مردم زنده است بساط هیچ ظلم و ستمی پایدار نیست.
همچنین از گذشته تاکنون رسم است که در ایام محرم هر فرد یا خانوادهای که نذری برای روضه سیدالشهدا(ع) دارد در ابتدای ماه محرم یا پیش از فرا رسیدن تاسوعا و عاشورا این نذر خود را در اختیار متولیان مساجد قرار میدهند تا مقدمات اجرای نیت خیر فرد فراهم شود.
نخلگردانی؛ آیینی کهن در خراسانجنوبی
از دیگر مراسمی که در نقاط مختلف کشور برگزار میشود، «تابوتگردانی» است که در بعضی از مناطق به تناسب اقلیم آن منطقه، شرایط و شیوه برگزاری تفاوت پیدا میکنند، به عنوان مثال در استانهای جنوبی کشور «حجلهگردانی» و در استانهای شرقی از جمله خراسانجنوبی، آیین «نخلگردانی» صورت میگیرد.
در ارائه تعریفی جامع و مانع از نخل، باید گفت به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا، محفّه و تابوت محدوده معنایی نخل نامشخص است، ولی با این وجود تعاریف مختلفی در معرفی نخل آمده است.
مطمئنا نخل در وهله نخست برای هر شنوندهای یادآور و تداعیکننده درخت خرما است، شاید مهمترین رواج این نام و رسم این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین (ع)، بر روی شاخههای درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است ولی در مجموع نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی، رشادت، زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و ویژگیهای امام حسین (ع) است.
نخل توسط سادات و بزرگان بسته و در روزهای تاسوعا و عاشورا همراه هیئتهای عزاداری حرکت داده میشود، در محل عزاداری چند بار نخلها را دور میدهند و بعد به زمین میگذارند تا عزاداران آن را زیارت کنند.
نخل را در سه زمان عصر تاسوعا، شب عاشورا و ظهر عاشورا به حرکت درمیآورند، پیش از این در شهرستان فردوس رسم بر این بود که هر کدام از هیئتهای میهمان که از روستاهای مجاور برای عزاداری به فردوس میآمدند به احترام قدومشان نخل را برای آنان نیز به حرکت درمیآوردند.
وظیفه هدایت و حرکت نخل هم نسل در نسل از پدران به فرزندان بزرگتر منتقل میشود، نخل دارای چهار پایه و دارای ارتفاعی نزدیک به ۶ متر است که نخلگردانها آن را بر روی دوش گذاشته و با حرکت آن، مراسمی بسیار باشکوه و پرحرارت را به وجود میآورند.
نخلگردانی در فردوس
در شهرستان فردوس بلافاصله پس از اذان ظهر عاشورا که نخلها از سمت هیئت به سوی مصلی امام خمینی(ره) حرکت میکنند، نماز پرشور عاشورا با حضور بسیار گسترده در چهارراه شهیدان پارسا برگزار و سپس نخلها به سمت مصلی به حرکت درمیآیند و در محل مصلی مراسم عزاداری و سخنرانی برگزار میشود.
پس از ساعتی عزاداری، هر نخل به سمت هیئت خود رفته و در محل هیئت از عزاداران پذیرایی میشود، به سبب ادای احترام به سادات، نخل هیئت حسینی سادات در جلوی پنج نخل دیگر قرار میگیرد و پس از پایان مراسم نخلگردانی نیز صحنه به آتش کشیدن خیمهها و به اسارت بردن اهل بیت امام حسین(ع) در محل هیئت فدائیان موسی بن جعفر(ع) به نمایش درآمده و خیل عظیمی از مردم فردوس در این مراسم شرکت میکنند.
نخلگردانی در طبس
در طبس نیز مراسم نخلبرداری یا نخلگردانی یکی از مراسمهای عزاداری است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سیدالشهدا (عل) در روز عاشورا برپا میشود.
تزیین نخل در طبس با گیاه سنتی مورد صورت میگیرد این گیاه که برگی خوشبو دارد در روستایی نزدیک به شهرستان طبس بهنام موردستان در شهرستان بشرویه تهیه میشود.
مردمی که به استقبال نخل می آیند، میوه نارنجی در دستان خود دارند که شاخهای از مورد در آن قرار گرفته است.
نخل طبس از حسینیه منسوب به سادات شهر (میارزه) حرکت داده می شود و نخل دوم از هیئت پایین محله (هیئت فاطمی) و در جلوی نخل علما و روحانیون و سادات و بزرگان شهر،کفنپوش و سینهزنان حرکت میکنند.
در جلو نخل کاروان شتری که گاهی تا 20 نفر شتر می شدهاند به نشانه و سمبل کاروان اسیر حرم امام حسین (ع) با نوای هماهنگ و شورانگیز طبلها و زنگ شترها به حرکت درمی آیند.
عزاداری به سبک هیئت کفنپوشان بشرویه
یکی از مراسم منحصر به فرد عزاداری در بشرویه توسط هیئت کفنپوشان که حدود 100 نفر هستند اجرا میشود، در این مراسم اعضای هیئت در شب عاشورا پیراهن یا روانداز سفیدی همچون کفن بر تن کرده و شمشیرهای چوبی به صورت نمادین در دست میگیرند و "«یاحسین گویان» زنجیرهوار گرد نخل میگردند و عزدارای میکنند.
مشعلگردانی؛ میراث معنوی مردمان استان
مشعل گردانی دیگر از مراسم ماه محرم است که در خراسانجنوبی اجرا میشود و جزو میراث معنوی مردمان این مرز و بوم است.
مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانهای درست شده است و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبهدانه و یا نفت پر میکنند و در کنار آن روشنایی، به عزاداری میپردازند.
این مراسم در حال حاضر فقط در روستای خور و برکوه اجرا میشود؛ در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام میشود و پس از مراسم آتش را خاموش نمیکنند و میگذارند تا خودش خاموش شود.
مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمینهای زراعی خود را وقف مشعلها کردهاند، مراسم مشعل را به یاد مشعلهایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه اباعبدالله(ع) روشن بود بر پا مینمایند.
هفت منبر؛ پیوند اندوه و حاجت در عصر تاسوعا
مراسم هفت منبر از جمله مراسم ایام محرم است که توسط زنان در عصر روز تاسوعا بر پا میشود و زنان سالخورده، جوان و دختران در هفت منبری که در ایام محرم در آنها مراسم روضهخوانی انجام شده شمع روشن میکنند.
برگزارکنندگان مراسم خادمهای مسجد، حسینیه و یا منزل هستند که از عصر تاسوعا روی منبر یک پارچه سیاه میاندازند و آن را در نزدیکی در مسجد یا حسینیه میگذارند و آماده پذیرایی از عزاداران سالار شهیدان میشوند.
یک مجمعه بزرگ و یا تشت پر از گل را روی پله منبر گذاشته و تشتی خالی را هم در پله دیگر میگذارند زنها در نزدیکی غروب آفتاب به این اماکن میروند و پس از نیت کردن، شمع خود را روشن کرده و داخل سینی میگذارند و بعد نذورات خود را از قبیل خرما، شیرینی و پول را در داخل تشت میریزند و منبر را زیارت میکنند و به مکان دیگر میروند.
مسجد آیتی، مسجد جامع، مسجد خواجه، مسجد خضرعلی، مسجد چخ پایو، مسجد خواجه خضر، مسجد حیدرحسین، مسجد صاحبالزمانی(ع)، مسجد امام حسن(ع)، چشمه خلیلی(قدمگاه)، منزل دختر آخوند، حسینیه دگود(علوی) و امام رضا(ع)(شوکتیه)و مدرسه معصومیه از جمله مکانهایی است که مراسم هفت منبر در آن برگزار میشود.
منبع: فارس
728
