چرا دسترسی به واتساپ همچنان کند و با اختلال شدید همراه است؟
رئیس مرکز ملی فضای مجازی، بدون مجوز رئیس جمهور، دستور کاهش ۵۰ درصدی پهنای باند واتساپ را داده است.
طبق بررسی و پیگیری انجام شده یک منبع موثق به ما اعلام کرد که محمدامین آقامیری، دبیر شورای عالی فضای مجازی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی، بدون تشکیل جلسه این شورا و بدون دریافت تاییدیه از مسعود پزشکیان به عنوان رئیس جمهور و رئیس این شورا و همچنین بدون هماهنگی با وزارت ارتباطات دستور به کاهش ۵۰ درصدی ترافیک واتساپ را داده است. پیگیری «شرق» از شورای عالی فضای مجازی بدون پاسخ مانده است.
با وجود اعلام رسمی وزارت ارتباطات مبنی بر دستور رئیس جمهور برای دسترسی به اینترنت و بازگشت به حالت عادی، اما گزارش‌های وب‌سایت‌های جهانی که وضعیت اینترنت در دنیا را رصد می‌کنند نشان می‌دهد که هنوز بخش قابل توجه‌ای از کاربران داخل کشور امکان دسترسی به پیامرسان «واتساپ» را ندارند. براساس خبرهای رسیده به «شرق» مرکز ملی فضای مجازی بدون دریافت مجوز از مسعود پزشکیان و هماهنگی با وزارت ارتباطات، دستور به کاهش پهنای باند واتساپ را داده است.
وب‌سایت OONI (Open Observatory of Network Interference) یک پروژه مستقل است که وضعیت قطعی و اختلال در اینترنت و پلتفرم‌های مختلف را با کمک داده‌های قابل سنجش، اعلام می‌کند. بررسی داده‌های OONI نشان می‌دهد که ترافیک واتساپ در روزهای جنگ به شکل قابل توجه‌ای کاهش داشته که مشخصا این موضوع به خاطر فیلترینگ و قطع اینترنت است. با این حال این داده‌ها نشان می‌دهند که با وجود ادعای بازگشت اینترنت به شرایط عادی، هنوز وضعیت پهنای باند واتساپ حتی به شرایط پیش از جنگ نزدیک هم نشده است.
در نمودارهای زیر با مشخص کردن تاریخ‌های دقیق کاملا شفاف است، که ترافیک واتساپ در ابتدای سال در حالی که به شکل عادی بوده در روزهای جنگ و پس از جنگ روند کاهشی قابل توجه‌ای داشته است.
نمودار زیر وضعیت ترافیک واتساپ را در طول ماه فروردین و اردیبهشت نشان می‌دهد. رنگ سبز مشخص می‌کند که ترافیک روی این پیامرسان افت‌وخیزهایی داشته اما این ترافیک کامل معمولی و با کمترین اختلال همراه بوده است.
در این نمودار هم که وضعیت ترافیک واتساپ در خرداد را نشان می‌دهد، ترافیک روی واتساپ در ایران از اول خرداد تا ۲۲ همین ماه با کمی اختلال بوده، اما در روز ۲۳ (شروع جنگ) ترافیک روی این پیامرسان به شدت کاهش پیدا می‌کند و در روز ۲۹ خرداد عملا ترافیک روی واتساپ از ایران به صفر می‌رسد.
در نهایت این کاهش ترافیک روی واتساپ تا سوم تیر (روزی که آتش بس به صورت رسمی اعلام شد) ادامه داشته است. در ادامه در روز چهارشنبه (۴ تیر) وزارت ارتباطات اعلام کرد با توجه به پایان شرایط بحرانی و دستور رئیس جمهوری اینترنت به حالت عادی بازگشته است.
واتساپ در حالی که به دنبال اتفاق‌های پاییز سال ۱۴۰۱، توسط دولت سیزدهم فیلتر شد، در نهایت با اماواگرهای بسیار، با اجرای پله اول رفع فیلتر در دی ۱۴۰۳ رفع فیلتر شد
هرچند در مورد برگشت اینترنت به حالت عادی همچنان اماواگرهایی تا این لحظه وجود دارد، اما داده‌های OONI نشان می‌دهد برخلاف ادعای رفع فیلتر از واتساپ، این پیام رسان هنوز به شرایط قبل جنگ نرسیده است. در این نمودار میزان ترافیک سبز رنگ (عادی) بسیار کم‌تر از میزان ترافیک زرد رنگ (غیرعادی) است. OONI نام این ترافیک زرد رنگ را Anomaly گذاشته است. طبق تعریف که این وب‌سایت رصد اینترنت اعلام کرده، ترافیک Anomaly به معنای ترافیک ناشناخته است. منظور از ترافیک ناشناخته میزان درخواست‌هایی است که به سرور‌های واتساپ فرستاده می‌شود، اما جوابی به آنها داده نمی‌شود. در واقع مشخص نیست واتساپ فیلتر است یا بدون فیلتر!
پای کاهش پهنای باند در میان است؟
طبق بررسی و پیگیری انجام شده از سوی «شرق» یک منبع موثق به ما اعلام کرد که محمدامین آقامیری، دبیر شورای عالی فضای مجازی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی، بدون تشکیل جلسه این شورا و بدون دریافت تاییدیه از مسعود پزشکیان به عنوان رئیس جمهور و رئیس این شورا و همچنین بدون هماهنگی با وزارت ارتباطات دستور به کاهش ۵۰ درصدی ترافیک واتساپ را داده است. پیگیری «شرق» از شورای عالی فضای مجازی بدون پاسخ مانده است.
این اولین بار نیست که شورای عالی فضای مجازی دستور به کاهش پهنای باند یک پلتفرم خارجی را می‌دهد. از مرداد سال ۱۴۰۱ تا قبل از شروع اعتراضات در پاییز که دوباره قطع و اختلال در اینترنت و همچنین فیلتر گسترده پلتفرم‌ها از جمله واتساپ و اینستاگرام را به دنبال داشت، اینستاگرام با اختلال شدیدی همراه شد. بسیاری کارشناسان اعلام کردند دلیل اختلال در دسترسی به اینستاگرام به کاهش پهنای باند آن از داخل کشور باز می‌گردد، چرا که وقتی ابزار تغییر IP توسط کاربر روشن می‌شود، این اختلال هم رفع می‌شد.
آن زمان پیگیری ما از مدیران وزارت ارتباطات دولت سیزدهم به یک پاسخ رسید: «هیچ سیاستی مبنی بر محدودیت پلتفرم‌های بین‌‌المللی اتخاذ نکرده‌ایم و در این زمینه تصمیمات گذشته اجرا می‌شود.»
همان زمان مشخص شد که منظور از «سیاست‌های گذشته»، یکی از مصوبات شورای عالی فضای مجازی بود که طبق آن برای میزان پهنای باند مورداستفاده پلتفرم‌های خارجی، سقف مشخصی در نظر گرفته شده و در صورت بالارفتن میزان استفاده از این سقف پهنای باند، دسترسی به پلتفرم‌های خارجی پر کاربر از جمله اینستاگرام با محدودیت همراه می‌شد. طبق داده‌های رسمی در سال ۱۴۰۱، بیش از ۴۰ درصد ترافیک اینترنت ایران مربوط به اینستاگرام بود.
مصوبه کاهش پهنای باند از کجا آمده؟
جواد جاویدنیا، معاون سابق فضای مجازی دادستانی و دبیر سابق کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه در زمستان سال ۱۳۹۷ در گفت‌وگویی نسبت به کم‌کاری‌های وزارت ارتباطات دولت دوازدهم که باعث رشد استفاده از اینستاگرام در کشور شده بود، انتقادهایی مطرح کرد. جاویدنیا با اعلام اینکه قرار بوده طرح فیلترینگ هوشمند روی اینستاگرام اعمال شود؛ اما با وجود هزینه‌های بسیار پیاده‌سازی این طرح به دلیل رمزنگاری شدن این شبکه شکست خورد، گفته بود: «طبق مصوبات شورای عالی فضای مجازی، ترافیک اینستاگرام از یک سطح بالاتر نباید می‌رفت که متأسفانه فراتر رفت و از طرفی بر اساس مصوبات این شورا دولت باید برای فعالیت این شبکه در کشور، پس از التزام این شبکه اجتماعی به قوانین کشور و انتقال سرورها به داخل، مجوز صادر می‌کرد که این کار هم انجام نشده است. هم‌اکنون برای فیلترینگ این سرویس دستور قضایی داریم و نظر اکثریت شورای عالی فضای مجازی و دیگر تصمیم‌گیران نیز فیلتر شدن این سرویس است.»
با این حال در همان زمان مدیران شرکت ارتباطات زیرساخت در دولت دوازدهم اعلام کرده بودند که آنها به دلیل قانونی‌نشدن مصوبه‌ای که به آن اشاره شده، هیچ محدودیت و سقفی در استفاده از پهنای باند پلتفرم‌های خارجی اعمال نکرده‌اند، اما با روی کار آمدن دولت سیزدهم، شورای عالی فضای به دلیل هماهنگی بیشتر با این دولت، بدون اعلام رسمی شرایط برای کاهش استفاده از اینستاگرام را با کاهش پهنای‌باند آن، فراهم کرد.
کاهش سرعت یک پلتفرم محبوب در ایران، بدون اینکه این پلتفرم فیلتر شود، به سال ۱۳۹۳ و وزارت محمود واعظی، در وزارت ارتباطات دولت یازدهم باز می‌گردد. درست زمانی که وایبر به یکی از مورد استقبال‌ترین پیام‌رسان‌ها در داخل کشور تبدیل شده بود، این پیامرسان به دلایلی مانند بی‌احترامی به برخی مقامات، با کاهش سرعت مواجه شد و در ۲۴ اردیبهشت دیگر بدون فیلترشکن امکان استفاده از آن وجود نداشت. این اتفاق هم در نهایت باعث کوچ کاربران وایبر به تلگرام شد، تلگرامی که در سال ۱۳۹۷ به همان دلایل مشابه فیلتر و کاربران را به سمت استفاده بیشتر از فیلترشکن و کوچ به سمت واتساپ کشاند.
چرا واتساپ دوباره محدود شده است؟
واتساپ در حالی که به دنبال اتفاق‌های پاییز سال ۱۴۰۱، توسط دولت سیزدهم فیلتر شد، در نهایت با اماواگرهای بسیار، با اجرای پله اول رفع فیلتر در دی ۱۴۰۳ رفع فیلتر شد. در آن زمان نسبت به رفع فیلتر واتساپ در حالی که بسیاری منتظر رفع فیلتر از تلگرام، اینستاگرام و یوتیوب بودند، سوال‌هایی را ایجاد کرد از جمله اینکه چرا واتساپ؟
محمدامین آقامیری، دبیر شورای عالی فضای مجازی با حضور در یک برنامه تلویزیونی در پاسخ به این سوال که آیا واتساپ و گوگل‌پلی چارچوب و الزامات مدنظر شورا را رعایت کردند که رفع فیلتر شده‌اند، اعلام کرد: «این دو پلتفرم چارچوب‌های مدنظر ما را به صورت استاندارد در خودشان رعایت می‌کنند و با بررسی که انجام شد، رفع فیلتر صورت گرفت.»
درحالی که خود این شورا و در راس آن دبیرش اعلام به رعایت استاندارد‌های ایران از سوی واتساپ کرده، اما صداوسیما در روزهای جنگ و در حالی که اینترنت با اختلال شدید همراه بود و کاربران با اختلال‌های شدیدی در استفاده از پیام‌رسان‌های بومی مواجه بودند، بدون استناد و اعلام گزارشی موثق، خبر داد که واتساپ جاسوس است و مردم را به پویش حذف این پیام رسان دعوت کرد. یک مجری تلویزیونی ادعا کرد که این پیامرسان برای اسرائیل با استفاده از داده‌هایی که کاربران در واتساپ به اشتراک می‌گذارند، جاسوسی می‌کند.
اگر چه شرکت متا بلافاصله بعد از انتشار این خبر، اداعای صداوسیما را رد کرد، اما برخی کارشناسان هنوز نسبت به امنیت واتساپ نگرانی‌هایی دارند. با این حال به نظر نمی‌رسد حذف واتساپ بدون هیچ مدرک مشخصی، منطقی باشد، چرا که اگر قرار به جاسوسی از کاربران ایرانی به کمک واتساپ مطرح باشد، دشمن می‌توانند با کمک پیام‌رسان‌های بومی هم اقدام به جاسوسی از کاربران کنند. چنانچه پیش از این هم در دی ماه سال گذشته آزمایشگاه امنیتی صندوق فناوری باز (OTF) در مراحل مختلف و در یک محیط آزمایشگاهی به بررسی وضعیت امنیتی سه پیامرسان بله، ایتا و روبیکا پرداخت و در نهایت اعلام کرد این پیام‌رسان‌ها به خاطر امکان رصد کاربران به هیچ وجه امن نیستند. کارشناسان امنیتی در چند سال گذشته نسبت به قطع اینترنت و فیلترینگ به بهانه ایجاد امنیت هشدار داده‌اند. در قطع اینترنت که به دنبال جنگ ایران و اسرائیل هم اتفاق افتاد، صاحب‌نظران و کارشناسان اعلام کرد‌اند، که آموزش و فراهم کردن زیرساخت‌های ایمن تنها شرایط را برای ایجاد ارتباط امن فراهم می‌کند، نه قطع و ایجاد محدودیت روی اینترنت.
