درصورت فروپاشی آبشارها و سازه‌های آبی شوشتر، پیامدی تلخ‌تر از نابودی یک میراث جهانی رخ خواهد داد
بازی خطرناک سیلاب با سازه‌های آبی
كسی نمی‌داند چه كسی تصمیم به طراحی اولین سازه آبی در جلگه سرسبز و پرآب خوزستان گرفت و چه زمانی اولین بنا از یك نظام آبی در بخش شوشتر این جلگه پهناور ساخته شد.
اما امروز همین‌قدر می‌دانیم كه بیش از 2000 سال پیش و قبل از آن‌كه تمدن و تكنولوژی و نظام صنعتی عصر حاضر شكل بگیرد، مجموعه‌ای نظام‌مند، مرتبط و بسیار پیچیده و كارآمد شامل 13 سازه آبی روی جریان كارون در قدیمی‌ترین منطقه سكونت ایرانیان ( خاك شوشتر با قدمت سكونت ده هزار ساله) پا گرفت؛ به‌تدریج و در دوره‌هایی پیش از حكومت هخامنشیان تا پایان عصر ساسانی.
شوشتر از هزاران سال پیش تا ابتدای پهلوی در اغلب دوره‌های تاریخی مركز خوزستان بوده، پس بیراه نبود تا نیاكان ما، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین سازه‌های صنعتی- آبی خود را در این كهن‌ترین سرزمین ایران‌زمین بنا كنند؛ خطه‌ای كه در بسیاری از اشعار كهن فارسی هم به آن اشاره شده با عباراتی چون پارچه‌های دیبای شوشتر، پرند شوشتر و بهار شوشتر. فردوسی هم در شاهنامه‌اش به ماجرای ساختن یكی از سازه‌های آبی شهر یعنی پل شادروان اشاره كرده.
شوشتر در عصر ما دیگر مركز خوزستان نیست و اگر سازه‌هایش نبود، شاید نامی از آن هم به گوشمان نمی‌رسید، اما امروز همچنان عنوان پایتخت سازه‌های آبی جهان را بر پیشانی دارد؛ عنوانی كه از سال 1388 كه به فهرست میراث جهانی راه یافت، بر قامتش زیبنده شده. این روزها و در جریان طغیان رودهای خروشان خوزستان و وقوع سیلابی كه گویا تمامی ندارد و شستن و بردن و تخریب اولین پیامدش است، همین عنوان پایتخت سازه‌های آبی جهان هم با مخاطراتی روبه‌رو شده.
نگرانی ما برای تخریب این اثر بزرگ و مهم جهانی كه روزگار فرتوتی و پیری را هم سپری می‌كند، ما را بر آن داشت كه سراغی از آن بگیریم و با مسؤولان و كارشناسان مربوط گپی بزنیم كه در این حین متوجه نگرانی بزرگ‌تری شدیم؛ نگرانی ای كه مسؤولان برخلاف كارشناسان، تمایلی برای گفت‌وگو درباره آن نداشتند؛ نگرانی از تخریب سازه‌هایی كه برای سالیان سال حكم بند و سد و كنترل‌كننده ورودی و خروجی آب كارون را داشته و امروز با بافت تاریخی و خانه‌های مسكونی درهم تنیده و عجین شده‌اند و تخریب و فروپاشی آنها، می‌تواند به آسیب و تخریب بخش مهم و بزرگی از بافت مسكونی شهر منجر شود.
برای اطلاع یافتن از شرایط امروز سازه‌های آبی كه در مسیر كارون و پایین‌دست شوشتر بنا شده، به سراغ محمدحسین ارسطوزاده، رئیس پایگاه سازه‌های آبی شوشتر و معاون میراث اداره میراث فرهنگی خوزستان رفتیم كه به گفته خودش این روزها نگران سازه‌هاست و مرتب در حال پایش و كنترل وضعیت آنها.
ارسطوزاده تلاش داشت بیشتر از اقدامات حفاظتی سازه‌ها سخن بگوید و جایی برای نگرانی مردم باقی نگذارد و توی دل شهروندان شوشتری را خالی نكند، اما خب می‌شد از لابه‌لای جملاتی كه ناگهان قطع و كوتاه شان می‌كرد، متوجه شد چه خطر بزرگی در كمین مردم شوشتر است كه مسؤولان استانی و كشوری باید حواس شان به آن باشد.
این سازه‌ها دقیقا با چه هدفی ساخته شده‌اند؟
مجموعه كامل این سازه‌ها با ایجاد خندق، سپری محافظ در مقابل شهر شوشتر بودند. اما كاربری مهم‌تر آنها استفاده از انرژی آب برای بهره‌برداری‌های مختلف به‌ویژه در بخش كشاورزی بوده است.
اكنون و با توجه به سیلابی بودن كارون، سازه‌ها چه شرایطی دارند؟
حجم آب بسیار زیادی از زیر سازه‌ها می‌گذرد و سطح آب به‌شدت بالا آمده، در برخی نقاط دو تا دو نیم متر. به طور مثال بند میزان كه بالای آب است، اكنون زیر آب رفته، هرچند گاهی با كاهش سطح آب دوباره بالا می‌آید.
غیر از بند میزان، بنای دیگری از مجموعه 13 قسمتی سازه‌های آبی به زیر آب رفته؟
در حال حاضر نه.
و میزان آسیبی كه تاكنون به هر یك از این 13 سازه درون‌آبی وارد شده، مشخص است؟
خب طبیعتا چون سطح آب بالاست، همه سازه‌ها متاثر از سیلاب هستند و نمی‌توانیم بگوییم مشكلی پیش نیامده، اما هنوز برآورد دقیقی از تاثیر سیلاب روی سازه‌ها نداریم، چون علاوه بر حجم بالای آب كارون، آب رودخانه هم كدر است و نمی‌شود با این شرایط سازه‌ها و پایه‌های آنها را معاینه كرد.
یعنی تاكنون هیچ كاری برای حفاظت از سازه‌ها انجام نشده؟
ما در حد توان اقداماتی برای حفاظت از سازه‌ها انجام دادیم از جمله این‌كه دریچه‌ها و مجاری و ورود و خروج رودخانه در مسیر سازه‌ها را مرتب پایش و لایروبی كردیم و آورده‌های سیلاب از جمله كنده‌های درختانی كه در دریچه‌ها گیر كرده و باعث مسدود شدن مجاری شده بود را پالایش و جمع‌آوری كردیم و به این پالایش و پاكسازی هم درصورت امكان و تا جایی كه دسترسی داشته باشیم، ادامه می‌دهیم.
دقیقا چه چیزی یا چه شرایطی می‌تواند باعث تخریب و فروپاشی سازه‌ها شود؟
اگر دبی رودخانه به‌گونه‌ای باشد كه كنترل نشود و آب از سطح فعلی و مشخص تعیین شده بیشتر شود، نگرانی‌های جدی وجود دارد.
سطح مشخص شده یعنی چه؟
یعنی اگر دبی رودخانه بیش از حدی باشد كه سازه‌ها برای آن طراحی شده‌اند به حدی كه شستگی بنا را داشته باشد كه البته در جاهایی كه در برابر آب مقاوم نیستند این احتمال وجود دارد. اما به نظرم الان نباید به این مباحث پرداخت و باعث نگرانی مردم شد، چون مردم به اندازه كافی مشوش هستند.
خب همین حالا هم مردم نگران تخریب این اثر جهانی هستند. مگر قرار است چه نگرانی بیشتری به این نگرانی اضافه شود؟
این میراث جهانی علاوه بر این‌كه ارزش فرهنگی - تاریخی دارد، امروزه عملكرد ویژه‌ای هم در هدایت آب‌های كارون و كنترل آنها بازی می‌كند و حكم یك سد را داشته و یك بنای موزه‌ای نیست و تقریبا غیر از پل شادروان و بند ماهی بازان و برج عیار كه اكنون كارایی ندارند، بقیه فعال و كارآمد هستند و درصورت تخریب در جریان موجود رودخانه تاثیر جدی می‌گذارند كه من فعلا به هیچ عنوان بنا ندارم درباره آن صحبت كنم، زیرا بازگویی‌اش در شرایط حاضر صحیح نیست. در هر روی به نظر ما احتمال فروپاشی سازه‌ها بسیار ضعیف است و بیان آن فقط نتیجه روانی منفی به دنبال
خواهد داشت. و اكنون تنها چیزی كه می‌توانم بگویم این است كه به صورت كامل با مشاركت سازمان آب و برق و همیاری و همكاری ستاد بحران در استان و شهرستان كل این مجموعه مدام پایش می‌شود و از تمام ظرفت‌ها و امكانات موجود در پایگاه جهانی و میراث خوزستان و آب و برق استفاده می‌شود تا اخلال و اختلال در نظام آب وابسته به این بناهای آبی ایجاد نشود و تا الان هم مشكلی كه قابل برگشت و رفع نباشد یا در كل مجموعه اخلال ایجاد كرده باشد، نداشتیم.
در بند میزان هم چند روز پیش سطح آب 80 سانت فروكش كرد و در این فرصت با كا رشناسان آب و برق یكسری اقدامات مرمتی و حفاظتی اضطراری برای آن انجام دادیم تا در صورت فرورفتن دوباره در آب سلامتش حفظ شود.
یعنی هیچ آسیبی به هیچ بخش وارد نشده؟
آسیب‌ها بیشتر منظری است یعنی سیلاب‌ها با خودشان آورده‌هایی دارند كه بخش عمده‌اش گل و لایی است كه آمده و اینجا رسوب كرده و باید لایروبی شود و رسیدگی ویژه می‌خواهد تا به فروریزی سازه‌ها منجر نشود.
پس غیر از بند میزان سازه دیگری در آب فرونرفته یا فروپاشی و تخریب نداشته؟
در تونل‌های آسیاب‌های شوشتر كه به‌شدت فعال هستند فعلا امكان ورود نیست. تاكنون هیچ انسدادی را در هیچ کدام از مجاری نداشتیم و اگر انسداد پیش بیاید فشار می‌اید به تونل‌ها و مجاری مجاور و احتمال تخریب بالا می‌رود.
در هر روی بعد از سیلاب همه اینها باید مجدد معاینه و كنترل شود. هرچند احتمال این‌كه ستون‌های پل شادروان دچار آشفتگی شود وجود دارد.
آیا قبل وقوع سیلاب احتمال آن را نمی‌دادید تا برنامه‌های حفاظتی پیشگیرانه داشته باشید؟
ما هشدارهای بارش و وقوع سیلاب را پیش از نوروز داشتیم و همه همكاران ما به صورت آماده‌باش در سه شیفت دائمی در حال رسیدگی به وضعیت بارش‌ها و رصد سازه‌ها بودند. برنامه‌های لایروبی و باز كردن دریچه‌ها و كنترل دبی رودخانه و هدایت جریان رودخانه را هم داشتیم كه البته همه اینها باوجود حضور گردشگران بود كه خودش محدودیت زیادی در كار ما ایجاد می‌كرد، زیرا باید به آنها هم رسیدگی می‌كردیم.
در هر صورت كارهایی كه باید انجام شود برای مرمت و حفاظت سازه‌ها بسیار گسترده است كه البته هزینه بسیار زیادی را هم طلب می‌كند.
منبع: جام جم
1981
خوب