اولین و آخرین سوره ای که بر پیامبر نازل شد چیست؟

در مورد نخستین آیه یا سوره‌ای که بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم نازل شد مفسران و محققان علوم قرآنی دچار اختلاف نظر می‌باشند و در‌ این باره آراء و عقاید مختلفی وجود دارد. سیوطی یکی از دانشمندان علوم قرآنی در ‌این باره چهار قول را در کتاب خود آورده و شواهدی از احادیث را در مورد آنها یاد کرده است و ما ‌این چهار قول را به منظور رعایت اختصار بدون ذکر شواهد روائی و حدیثی آنها در زیر می‌آوریم و سپس به دلائل رد و قبول ‌این اقوال می‌پردازیم.

- سوره مدثر

بعضی‌ها گفته‌اند اولین سوره نازل شده بر پیامبر اکرم صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم سوره «مدثر» است و استدلال به روایتی نموده‌اند که بخاری از مسلم از جابربن عبداله انصاری نقل کرده‌اند.

چرا سوره مدثر نمی‌تواند اولین سوره نازل شده باشد:

سوره مدثر نمی‌تواند اولین سوره نازل شده باشد زیرا در مورد سوره مدثر می‌توان گفت که پس از نزول سوره علق و انقطاع وحی بر پیغمبر اکرم صلی‌الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم نازل گردید. لذا می‌توان آن را نخستین آیه‌ای دانست که پس از وحی نزول یافته است. و ما نمی‌توانیم سوره مدثر را بطور مطلق نخستین سوره یا آیاتی بدانیم که بر رسول خدا صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌ و سلم نازل گردیده است.

- سوره فاتحه الکتاب

تعدادی دیگر از مفسران علوم قرآنی بر‌این باورند که سوره فاتحه الکتاب اولین سوره‌ای است که بر نبی اکرم از طریق وحی نازل شده است.

چرا فاتحه‌الکتاب را نمی‌توان اولین سوره نازل شده باشد:

آنچه درباره سوره حمد گفته اند که نخستین آیات می‌باشد مبنی بر آن است که آیات این سوره بصورت رویای صادقه و مناجات بر پیغمبر اکرم صلی‌الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم ظاهر گردید نه بصورت وحی. و ‌این رویداد به زمان قبل از بعثت و نزول وحی مربوط است.

پس سوره حمد نمی‌تواند بصورت نخستین آیات بمعنای اصطلاحی آن باشد که برای اولین بار بر پیغمبر اکرم صلی‌الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم نازل گردیده است. به همین جهت وقتی خواب رسول خدا صلی‌الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم بدین صورت برای «ورقه بن نوفل» نقل شد به نبوت پیامبر ‌ایمان نیاورد چون تا آن زمان که سوره حمد بصورت رویا بر قلب پیامیر تجلی کرد هنوز به نبوت مبعوث نگردیده بود لذا «ورقه بن نوفل» به پیغمبر عرض کرد: اگر در زمان نبوت زنده باشم به تو ‌ایمان می‌آورم.

- بسم الله الرحمن الرحیم

آراء و نظریاتی وجود دارد مبنی بر‌اینکه ‌این آیه بسم الله الرحمن الرحیم ، اولین آیه‌ای است که بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم نازل شده است.
چرا «بسم الله الرحمن الرحیم» نمی‌تواند اولین ‌آیه نازل شده باشد: در ‌این مورد باید گفت که ‌این آیه معمولا در آغاز هر سوره‌ای جز سوره توبه قرار دارد که بر پیغمبر اکرم صلی‌ الله‌ علیه‌ وآله‌ وسلم نازل گردیده است و در نتیجه نمی‌تواند دلیل بر اول بودن این آیه از لحاظ نزول باشد و این رای مذکور نمی‌تواند رای جداگانه باشد.

- سوره علق تا آیه پنجم

ابو عبداله زنجانی اولین آیه نازل شده را پنج آیه اول سوره علق می‌داند. ابن الندیم با ذکر نام راویانی از واقدی از معمربن راشد، از زهدی از محمد بن نعمان ابن بشیر نقل کرده است که:نخستین آیاتی که بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم نازل شد پنج آیه ابتدای سوره علق است.

آیا سوره علق را می‌تواند جزء اولین‌ایات نازل شده دانست:

بایستی که نخستین سوره و ‌آیات بطور مطلق سوره علق می‌باشد و این رای مورد اتفاق اکثر دانشمندان و مفسران علوم قرآنی است. نیز از صدوق به اسناد خود از امام علی بن موسی الرضا علیه‌السلام نقل می‌کند: که آن حضرت فرمود از پدرم شنیدم که از پدرش حدیث می‌فرمود که اولین سوره‌ای که نازل گردید«اقراء باسم ربک» بود.

نتیجه

خلاصه آنچه بررسی نمودیم ‌این است که اکثریت قریب به اتفاق مفسران و محققان معتقدند نخستین آیاتی که بر قلب پاک نبی اکرم صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌ وسلم در کوه حرا نازل گردید پنج‌ آیه اول از سوره شریفه علق می‌باشد و عقاید دیگر ضعیف و بدون اعتبار است.

آخرین سوره و آیات نازل شده بر پیامبر

طبق آنچه که در روایات وارد شده، آخرین سوره‌ای که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد، سوره «نصر» است.همچنین مسلّم است که سوره برائت، بعد از فتح مکه و در سال نهم نازل شده است.و این درحالی است که با توجه به مضمون سوره نصر که بشارت فتح مکه را می‌دهد و نیز از نقل‌هایی که زمان نزول آن‌را دو سال قبل از رحلت پیامبر(ص) ذکر کرده‌اند،چنین به دست می‌آید که این سوره، قبل از سوره توبه نازل شده است.

برخی دیگر گفته‌اند؛ آخرین آیه‌ای که نازل شد، آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّه‏» است. اما درباره آیه مربوط به حادثه غدیر خم؛ یعنی آیه اکمال دین، نیز گفته شده این آیه، آخرین آیه‌ای است که نازل شد.

آیات دیگری نیز همچون آیه «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَة»، آیه ربا و آیه «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُم‏»، نیز به عنوان آخرین آیه، نام برده شده‌اند ولی این اقوال قابل توجه نیست.

با توجه به نقلی که زمان نزول آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً» را روز عید قربان در مِنی می‌داند، می‌توان چنین نتیجه گرفت: آخرین سوره کاملی که یک‌جا نازل شده، سور «عصر» است. آخرین سوره‌ای که آیات ابتدایی آن نازل شد، سوره «توبه» است و آخرین آیه‌ای که بر پیامبر نازل شد، آیه اکمال دین است؛ زیرا با نزول این آیه و عملیاتی شدن مضمون آن در روز هجدهم ذی‌حجه، دین اسلام کامل شد و نعمت خدا بر مسلمانان به نهایت خود رسید.
درباره آخرین آیه دعایی که نازل شد، مطلبی در منابع معتبر روایی و کتب علوم قرآنی، یافت نشد.

فاصله زمانی بین آیات یک سوره هنگام نزول

درباره نزول آیات یک سوره طی مراحل مختلف باید بدانیم که هر سوره با فرود آمدن «بسم الله الرّحمن الرّحیم» آغاز می‌شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید؛ تا موقعی که «بسم الله» دیگری نازل می‌شد و سوره دیگری آغاز می‌گردید. این نظم طبیعی آیات بود.

گاهی اتفاق می‌افتاد پیامبر اکرم(ص) با اشاره جبرئیل دستور می‌داد تا آیه‌ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرار داده شود؛ مانند آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» که گفته‌اند از آخرین آیاتی است که نازل شده است، اما پیامبر(ص) دستور فرمودند آن‌را بین آیات ربا و آیه دین در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند.[10] به عبارت دیگر، بخش‌های مختلف یک سوره، معمولاً به صورت مرتب و پشت سرهم نازل می‌شد و کمتر اتفاق می‌افتاد که به صورت نامنظم نازل شود. بنابر این، فاصله زمانی بین نزول آیات یک سوره، چندان طولانی نبود.

منبع: سیمرغ

1980