توانمندسازی، راهکاری برای رفع رنج‌های کودکان کار است
توانمندسازی کودکان کار راهکار و خدمتی است که می‌تواند مشکلات اجتماعی و اقتصادی این قشر از جامعه را تا حدود زیادی برطرف کند.
بیش از ۱۸ سال است که سازمان بین المللی کار روز ۱۲ ژوئن مصادف با ۲۲ خرداد را به عنوان روز جهانی مبارزه با کار کودکان معرفی کرده است و هر ساله همایش ها و برنامه های مختلفی را برای مقابله با این پدیده در سراسر جهان برگزار می کند.
پدیده کودکان کار امروزه بیشتر کشورهای دنیا را درگیر خود کرده است و بسیاری از کودکان به دلایل مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مجبور به اجرای کارهایی هستند که مناسب سن و سال آنها نیست.
آمار کودکان کار را بیش از صدها میلیون نفر تخمین زده اند، کودکانی که از آموزش و پرورش مناسب، بهداشت، تفریح و آزادی‌های اولیه بی‌بهره‌اند و بیش از نیمی از آنها به بدترین شکل ممکن در محیط‌های خطرناک به بردگی یا دیگر شکل‌های بیگاری مانند قاچاق مواد مخدر اشتغال دارند.
در کشور ایران، سازمان بهزیستی وظیفه توانمندسازی و سازماندهی این کودکان را بر عهده داشته و تا به امروز نتایج مطلوبی را از توانمندسازی آنها به دست آورده است.
برای آشنایی با قوانین موجود در زمینه مبارزه با کودکان کار و مهمترین اقداماتی که سازمان بهزیستی در استان قزوین برای مبارزه با این پدیده اجتماعی انجام داده، با علیرضا وارثی مدیر کل بهزیستی استان قزوین گفت و گو کرده و از او درباره مشکلات،چالش ها و اقدامات صورت گرفته در این حوزه پرسیده است.
کودک کار کیست؟
مشارکت کودکان یا نوجوانان در کار که بر سلامت و رشد شخصی آنها تأثیر منفی ندارد یا مانع از تحصیل آنها نمی‌شود، عموماً به عنوان چیزی مثبت تلقی می‌شود.
این مهم شامل فعالیت‌هایی از قبیل کمک به والدین خود در اطراف خانه، کمک به کسب‌وکار خانوادگی یا کسب درآمد در خارج از مدرسه و در طول تعطیلات می‌شود، این نوع فعالیت‌ها به پیشرفت کودکان و رفاه خانواده‌هایشان کمک می‌کند و موجب می شود تا برای زندگی تأثیرگذار در جامعه طی سال های آینده آماده شوند.
در مقابل آن، کودک کار و خیابان، کودکی است که برای ادامه زندگی خود یا خانواده یا کمک به امرار معاش به فعالیت در ازای دریافت مُزد اشتغال دارد و این فعالیت منجر به صدمه و اختلال در فرآیند رشد همه‌جانبه، آموزش یا سلامت کلی او می شود و شامل کودکان خیابانی، کودکان کار در خیابان و کودکان کار در محیط های کارگاهی، صنعتی و خدماتی است.
کار کودک در درجات مختلف در طول تاریخ وجود داشته است اما با آغاز سوادآموزی همگانی و تغییراتی که در شرایط کار طی صنعتی شدن به وجود آمد، مفاهیم حقوق کارگر و حقوق کودکان مورد نقد و بحث عمومی قرار گرفت.
کار کودکان همچنان در مواقعی که سن ترک مدرسه پایین است شیوع دارد، امروزه اغلب کشورهای دنیا قوانینی برای محدودیت کار کودکان دارند ولی این قوانین لزوماً اجرا نمی‌شوند و کار کودکان همچنان به عنوان یک معضل اجتماعی در سطح جوامع وجود دارد.
کار در دوران کودکی از لحاظ روانشناسی چه نوع مخاطراتی را برای کودکان به همراه دارد؟
کار کردن ممکن است تأثیرات درازمدت جسمی و روانی بر کودکان بگذارد و می‌تواند باعث ضایعات جبران‌ناپذیری در کودک شود و ناتوانی دائمی را برای او به دنبال داشته باشد.
کودکانی که درگیر چنین فعالیت‌هایی هستند، به اقتضای ساعات کاری طولانی و مواجهه با استرس‌های جسمی، اجتماعی و روانی از کودکی خود محروم می‌شوند.
کار کودک سوای اینکه برای رشد کامل شناختی و اجتماعی کودک زیان‌آور است، گاهی باعث بد رفتاری‌های جسمی و روانی با او نیز می‌شود؛ درآمد کم، مسؤولیت زیاد و محروم شدن از تحصیل همه در پایین آوردن منزلت و عزت نفس کودکان کار سهم دارند.
کودکان کار از لحاظ قانونی در ایران چه نوع حمایت هایی می شوند؟
حقوق کودکان کار بر اساس قانون کار در ایران شامل قانون برنامه ششم توسعه، قانون کار کودکان و نوجوانان، قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، ماده ۷۱۳ قانون مجازات اسلامی و آیین نامه ساماندهی کودکان خیابانی می شود.
در ماده ۷۸ قانون برنامه ششم توسعه دولت مکلف است در راستای تحقق عدالت اجتماعی و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر و بسط پوشش‌های امدادی، حمایتی و بیمه‌ای و پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی نسبت به طراحی و اجرای برنامه‌های لازم برای رسیدن به اهداف مشخص شده اقدام کرده و گزارش پیشرفت کار را هر شش ماه یکبار به مجلس ارایه کند.
در بند ح ماده ۸۰ ساماندهی کودکان کار با اقدام سازمان بهزیستی و همکاری سایر دستگاه ها تا پایان اجرای قانون، باید برنامه هایی اجرا شود که جمعیت کودکان کار حداقل 25 درصد کاهش یابد.
در ماده ۷۹ قانون کار کودکان و نوجوانان، به کارگماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است، همینطور در ماده ۸۰ این قانون کارگری که سنش بین ۱۵ تا ۱۸ سال تمام باشد، کارگر نوجوان نامیده می شود و در بدو استخدام باید توسط سازمان تامین اجتماعی مورد آزمایش های پزشکی قرار گیرد.
در ماده ۸۴ این قانون در مشاغل و کارهایی که به علت ماهیت آن یا شرایطی که در آن انجام می شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان آور است حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود، تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است و متخلفان و کارفرمایانی که افراد کمتر از ۱۵ سال را به کار گمارند، علاوه بر رفع خلاف (اخراج کارگر کمتر از ۱۵ سال ) به ازای هر کارگر به جریمه نقدی محکوم خواهند شد.
در ماده ۱۸۸ این قانون هم کارگران کارگاه های خانوادگی که انجام کار آنها منحصرا توسط صاحب کار، همسر و خویشاوندان نسبی درجه یک او انجام می شود، مشمول مقررات قانون کار نبوده و در نتیجه حداقل سن کار در مورد چنین کارگرانی رعایت نمی شود.
در ماده سه قانون حمایت از اطفال و نوجوانان در صورتی که طفل یا نوجوان در معرض بزه دیدگی یا ورود آسیب به سلامت جسمی، روانی، اجتماعی، اخلاقی، امنیت یا وضعیت آموزشی قرار گیرد، وضعیت مخاطره آمیز محسوب می شود و موجب مداخله و حمایت قانونی از طفل و نوجوان می شود.
بی سرپرستی و سهل انگاری، ابتلای هر یک از والدین به بیماری یا اختلال های روانی، اعتیاد، قمار، خشونت مستمر، دایر کردن مرکز فساد یا زندانی شدن والدین، اقدام نکردن برای ثبت ولادت، بازماندن طفل و نوجوان از تحصیل، طرد شدن از خانواده، وجود کم توانی ذهنی یا جسمی طفل یا نوجوان، وضعیت زیانبار ناشی از فقر شدید و آوارگی، فرار از منزل یا مدرسه و بدرفتاری با کودک یا بهره کشی از او شامل موضوعات بزه دیدگی می شود.
در ماده هفت این قانون هر یک از والدین که از ثبت نام و فراهم آوردن امکانات تحصیل طفل یا نوجوان تا پایان دوره متوسطه امتناع کند یا از تحصیل او جلوگیری نماید به مجازات محکوم می شود.
در ماده ۱۵ این قانون هر شخصی بر خلاف مقررات قانون کار، مرتکب بهره کشی اقتصادی از اطفال و نوجوانان شود، به مجازات محکوم خواهد شد.
در ماده ۳۳ این قانون آمده است که اگر مددکار موقعیت مخاطره آمیز طفل را تشخیص دهد می‌تواند کودک را از آن خانه و محیط خارج کند.
براساس ماده ۷۱۳ قانون مجازات اسلامی هر کسی کودکی را وسیله تکدی قرار دهد به سه ماه تا ۲ سال حبس و استرداد کلیه اموالی که از طریق مذکور به دست آورده است، محکوم خواهد شد.
مددکاران اجتماعی برای توانمندسازی کودکان کار چه نقشی دارند؟
مددکاران اجتماعی نقش بسزایی در نجات زندگی کودکانی دارند که به دلایل مختلف از جامعه طرد شده یا درگیر بزه شده‌اند.
به اعتقاد کارشناسان و متخصصان تا زمانی که عوامل گسترش فقر و دلایلی که موجب می‌شوند کودک مجبور شود به خیابان بیاید و به صورت طولانی مدت کار کند و آسیب جسمی و روحی ببیند، مدیریت نشود، اشکال مختلف کودکان کار را در خیابان خواهیم داشت.
در شرایط کنونی، این کودکان بر سر چهارراه‌ها و گاهی زیر زمین فعالیت می‌کنند و اگر آنها را از سطح خیابان جمع‌آوری کنیم، به زیر زمین می‌روند و در آن صورت شرایط بدتری خواهند داشت، در این صورت برای این کودکان خیابان امن‌تر از جاهای دیگر خواهد بود.
با این شرایط ما چاره‌ای جز پذیرش کودکان کار در خیابان‌ها نخواهیم داشت و باید تدابیری اتخاذ کنیم که ساعت کارشان به عنوان کودک کار کمتر شود، هر چند مطلوب و نگاه واقع‌بینانه این است که کودک بچگی‌اش را بکند در حالیکه کودکان کار، کودکی را تجربه نکرده‌اند، بنابراین طبیعی است که در آینده کمتر بتوانند در چرخه توسعه کشور و ایجاد امنیت نقش مؤثر، سازنده و پایداری داشته باشند.
ما باید کاری کنیم که این کودکان در کنار حضورشان برای کار در خیابان به سایر حقوقشان مانند امنیت، بهداشت، بیمه و آموزش نیز دسترسی داشته باشند، چراکه حذف کودک کار خیابان در شرایط اقتصادی کنونی امکانپذیر نخواهد بود.
نقش سازمان‌های مردم نهاد در مقابله با کار کودکان چیست؟
سازمان‌های مردم نهاد و انجمن‌ها در خصوص کار کودکان در بخش‌های مختلفی فعالیت می‌کنند، اعضای این انجمن‌ها در راستای شناسایی این کودکان در مناطق و محله‌های مختلف گشت زنی دارند و معمولاً برای آنها پرونده تشکیل می‌دهند، نیازهای کودکان و خانواده‌هایشان را شناسایی کرده و به آنها خدمات لازم را ارائه می‌دهند.
این سازمان‌ها به منظور بازداشتن کودکان از ترک تحصیل در مسائل آموزشی و فرهنگی از آنها پشتیبانی می‌کنند و با برگزاری کلاس‌های فرهنگی-هنری و کمک آموزشی رویکردهای توانمندسازی و کمک درسی را دنبال می‌نمایند.
علاوه بر این کلاس‌ها، کارگاه‌های مشاوره‌ای برای کودکان و خانواده‌ها به خصوص مادرانشان برگزار می‌کنند همچنین خدمات بهداشتی و درمانی نیز به آنها ارائه می‌شود.
سازمان بهزیستی در زمینه کودکان کار چه وظایفی را بر عهده دارد و در استان قزوین چند کودک کار وجود دارد؟
این سازمان با توجه به وظایف ذاتی خود کودکان و نوجوانان کار و خیابانی را به دلیل وضعیت اجتماعی و مشکلات خاص در نظر داشته و طی ۲ دهه اخیر بر حسب وظیفه ذاتی خود عهده دار این امر مهم و خطیر بوده است.
در این راستا، استان قزوین ابتدا مبادرت به راه اندازی مراکز شبانه روزی در مرکز استان به صورت نگهداری موقت کرده است و به دلیل تغییرات در ماهیت و ویژگی های آسیب از جمله موضوع سرپرستی کودکان و نوع کار و ارتباط با خانواده و اینکه کودکان پس از اتمام کار روزانه به خانه باز می گردند، مراکز غیر اقامتی تحت عنوان مراکز حمایتی - آموزشی کودک و خانواده را با اهداف کاهش آسیب و خانواده محوری راه اندازی کرد هر چند که هدف نهایی و آرمانی، حضور نیافتن کودک در خیابان به دلیل آسیب زا بودن، خشونت آمیز بودن و نقص حقوق کودک است.
در استان قزوین مرکز دولتی(شبانه روزی) در سال ۱۳۷۹، مرکز حمایتی آموزشی کودک و خانواده شهرستان قزوین در سال ۱۳۹۵ و مرکز حمایتی آموزشی کودک و خانواده شهرستان تاکستان در سال ۱۳۹۸ افتتاح و راه اندازی شده است.
در سال ۱۳۹۹، تعداد ۴۴۷ کودک کار و خیابان در سطح استان قزوین شناسایی شد که بیش از نیمی از این کودکان(۶۵ درصد) غیرایرانی (اتباع) می باشند و نزدیک به نیمی از کودکان اتباع ، فاقد هویت (کارت اقامت) هستند که همین امر ساماندهی و توانمندسازی این کودکان را دشوار می کند.
به نظر می رسد آمار این کودکان بیش از این است، زیرا کودکان اتباع به دلیل شباهت چهره ایی با کودکان ایرانی و همچنین ترس و نگرانی از طرد، هویت خود را ایرانی اعلام می نمایند.
۷۰ درصد این کودکان پسر و ۳۰ درصد دختر می باشند و نزدیک به نیمی از کودکان در سن ۶ تا ۱۱ سال، ۳۴ درصد در سن ۱۲ تا ۱۴ سال، ۱۹ درصد در سن ۱۵ تا ۱۸ سال و فقط ۲ درصد در سن زیر ۶ سال قرار دارند.
۷۱ درصد کودکان به دلیل نیاز مالی مشغول به کار هستند، ۲۴ درصد به دلیل اجبار خانواده کار می کنند و پنج درصد به علت ناسازگاری با خانواده و بدسرپرستی در خیابان حضور دارند.
بنابر اظهارات این کودکان، ۳۰ درصد از پدرهای کودکان دارای اعتیاد به مواد مخدر و ۶۰ درصد فاقد سوء مصرف هستند و ۱۰ درصد آنها اظهار کرده اند که پدر در خانه حضور نداشته است.
اکثریت کودکان در مشاغل دست فروشی، جمع آوری ضایعات و کوره های آجرپزی مشغول به کار هستند و سایر کودکان در مشاغلی مانند واکسی، اسپند دود کردن، شیشه پاک کنی و پادویی اشتغال دارند.
در خصوص وضعیت تحصیلی، هفت درصد کودکان در زیر سن مدرسه، ۴۶ درصد دانش آموز مقطع ابتدایی، ۱۷ درصد دانش آموز مقطع متوسطه اول، هشت درصد دانش آموز مقطع متوسطه دوم و ۲۲ درصد ترک تحصیل کرده اند.
سازمان بهزیستی با هدف اصلی کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از کار و زندگی کودکان در خیابان با ارائه خدمات تخصصی روانشناسی، مددکاری،پزشکی و حقوقی در راستای ارتقای کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی این کودکان گام بر می دارد.
منبع: ایرنا
68
