داستان ردصلاحیت ۵۷۰۰ نامزدی که در ۱۳ دوره ردصلاحیت شدند / همه چیز درباره ردصلاحیت‌ها در تاریخ انتخابات ریاست جمهوری / چرا با وجود حذف‌ها، هنوز رؤسای دولت وارد دعوا می شوند؟

در بیش از ۴۰ سال گذشته، روند ردصلاحیت نامزدهای ریاست جمهوری هرچند در ظاهر چهره های نزدیک تر به هسته قدرت را در گردونه رقابت نگه داشته ولی پس از انتخابات همان نامزد پیروز باز هم با سایر دستگاه ها دچار اصطکاک می شود.

به این ترتیب نگاهی به روند احراز صلاحیتها نشان می دهد برخلاف نظر آن بخش از رای دهندگان که می پندارند با حضور چهره ای نزدیک به قدرت در راس ریاست جمهوری، اختلافات کاهش می یابد، در عمل، تجربه تاریخی این پیش فرض را تایید نمی کند.

۱۰۰ نامزد تایید شده، در مقابل قریب به ۶۰۰۰ ردصلاحیت

در۱۳ دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران حدود شش هزار نفر (پنج هزار و ۹۴۹ نفر) نامزد شده‌اند و بیش از ۹۷ درصد یا پنج هزار و ۷۸۲ نفر از آنان رد صلاحیت شدند. تنها در اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری حدود ۱۰۰ نفر تایید صلاحیت شدند و تعداد نامزدهای تایید صلاحیت شده در دوره‌های بعد از ۱۰ نفر تجاوز نکرد. در یک دوره نیز تنها دو نفر نامزد انتخابات بودند.

در هر دوره انتخابات ریاست جمهوری برخی از چهره‌های سیاسی رد صلاحیت شده‌اند که این رد صلاحیت‌ها از رهبر سازمان مجاهدین خلق (منافقین)، دبیرکل نهضت آزادی و دیگر نیروهای مخالف و منتقد آغاز شد و در انتخابات ریاست جمهوری ۹۲ به اکبر هاشمی رفسنجانی رسید که «شناسنامه انقلاب» خوانده می‌شد. در انتخابات ریاست جمهوری ۹۶ نیز محمود احمدی نژاد ، رئیس جمهور سابق ایران، رد صلاحیت شد. انتخابات ۱۴۰۰ بی سابقه‌ترین رد صلاحیت‌ها از نظر تعداد در میان نیروهای درون قدرت است و رد صلاحیت علی لاریجانی ، رییس سابق مجلس و اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس جمهور، برای عده‌ای غیر قابل باور بود.

دوره اول؛ شورای نگهبان نبود اما ردصلاحیت وجود داشت

در اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری که در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد، شورای نگهبان وجود نداشت و وزارت کشور اعلام کرد که تعدادی از نامزدهایی که شرایط قانونی ندارند از جمله «ساواکی‌ها» را رد صلاحیت کرده است. همچنین امام خمینی(ره) اعلام کردند کسانی که به قانون اساسی رای نداده نباید نامزد شوند و مسعود رجوی سرکرده سازمان مجاهدین خلق (منافقین) حذف شد.

درباره تعداد نهایی نامزدهای انتخابات دوره اول ریاست جمهوری روایت‌های متفاوتی بیان شده است. در آمار رسمی اعلام شده که ۱۲۴ نفر نامزد شده و ۱۰۶ نفر تایید صلاحیت شدند. با این حال پس از اعلام نام نامزدها تعدادی از رسانه‌ها نوشتند که برخی از نامزدها به دلیل مطرح بودن اتهاماتی چون ساواکی بودن رد صلاحیت شدند. در نهایت اعلام شد که ۹۶ نامزد با یکدیگر رقابت می‌کنند. همچنین عملا تنها ۱۰ نامزد توسط کمیسیون تبلیغات به رسمیت شناخته شدند و به آنها اجازه حضور در تلویزیون و رادیو داده شد.

اکبر هاشمی رفسنجانی، سرپرست وزارت کشور، اعلام کرد که این وزارتخانه پیشنهاد کرده هر نامزد ۱۰۰ امضا از شخصیت‌های سیاسی و گروه‌ها را داشته باشد اما شورای انقلاب این طرح را رد کرد. در نهایت شورای انقلاب اعلام کرد که امام خمینی(ره) فهرست نامزدهای دارای صلاحیت را باید تایید کند اما رهبر کبیر انقلاب اعلام کرد به دلیل نبود وقت تایید صلاحیت نامزدها را به مردم واگذار کرده است.

با این حال وزارت کشور اعلام کرد که افرادی که «فاقد صلاحیت قانونی» هستند را خود از فهرست نامزدها حذف می‌کند از جمله کسانی که ساواکی باشند.

همچنین به گفته هاشمی رفسنجانی، شورای انقلاب انقلاب تصویب کرد که «وقت رادیو و تلویزیون ارزش دارد و نمی‌توان در اختیار افرادی قرار داد که صلاحیت ندارد و مغرضانه نامزد شده‌اند»، قرار داد. در نهایت کمیسیون تبلیغات عملا ۱۰ نامزد را به رسمیت شناخت و به آنها اجازه استفاده از رادیو و تلویزیون برای تبلیغات را داد.

دوره دوم؛ فقط ۴ کاندیدا رد شدند

در تاریخ ۲ مرداد ۱۳۶۰ دوره دوم انتخابات برگزار شد و در آن زمان شورای نگهبان تشکیل شده بود و از میان ۷۱ نامزد ۶۷ نفر صلاحیت شدند. در انتخابات این دوره که پس از حذف ابوالحسن بنی صدر و درگیری مردم انقلابی با سازمان منافقین برگزار می‌شد، عملا امکان مشارکت تندروهایی که قانون اساسی را نمی پذیرفتند، وجود نداشت. در نهایت محمدعلی رجایی، علی‌اکبر پرورش، عباس شیبانی و حبیب‌الله عسگراولادی تایید شدند و محمد علی رجایی رییس جمهور شد. او کمتر از دو ماه بعد از آغاز به کار در جریان عملیات تروریستی هشتم شهریور به شهادت رسید تا دومین رئیس جمهوری هم دوره‌اش را تمام نکند.

دوره سوم؛ حذف ابراهیم یزدی

انتخابات سومین دوره ریاست جمهوری به فاصله دو ماه در ۱۰ مهر ۱۳۶۰ پس از انتخابات دوم برگزار شد. پس از شهادت محمد علی رجایی در انفجار دفتر نخست وزیری بار دیگر در مهر ۶۰ انتخابات برگزار شد و آیت الله خامنه‌ای، علی‌اکبر پرورش،‌ حسن غفوری فرد و رضا زواره‌ای تنها تایید صلاحیت‌ شدگان بودند. در این دوره ۴۶ نفر نامزد شدند که ۴۲ نفر رد صلاحیت شدند میان رد صلاحیت شدگان نام ابراهیم یزدی وزیر خارجه دولت موقت و مسئول دفتر سیاسی نهضت آزادی هم وجود داشت. یزدی پس از آن در برخی از انتخابات دوره‌‌های بعد نیز نامزد و رد صلاحیت شد.

دوره چهارم؛ رد صلاحیت بازرگان

در چهارمین دوره ریاست جمهوری (۲۵ مرداد ۱۳۶۴) مهدی بازرگان، اولین نخست وزیر ایران پس از انقلاب، ابراهیم یزدی و احمد صدر حاج سید جوادی رد صلاحیت شدند و هاشمی رفسنجانی پیش بینی کرد که «حذف بازرگان بی‌مسله نخواهد بود.» به دنبال این پیش بینی، در این دوره، آیت‌الله مرعشی نجفی،‌ در اعتراض به رد صلاحیت بازرگان انتخابات را تحریم کرد.

در این دوره ۵۰ نفر نامزد شدند اما شورای نگهبان صلاحیت ۴۷ نفر را رد کرد و صلاحیت آیت الله خامنه‌ای،‌ محمود کاشانی و حبیب‌الله عسگراولادی تایید شد.

دوره پنجم؛ برگزاری انتخابات تنها با دو نامزد

در پنجمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که در ۶ مرداد ۱۳۶۸ برگزار شد از ۷۹ نامزد ۷۷ نفر از سوی شورای نگهبان ردصلاحیت شدند و شورای نگهبان تنها دو نفر یعنی اکبر هاشمی رفسنجانی،‌ رئیس وقت مجلس شورای اسلامی و عباس شیبانی را تایید کرد. در این دوره کمترین کاندیدا در تاریخ جمهوری اسلامی در عرصه انتخابات حضور داشتند.

دوره ششم؛ تنها ۳ رقیب برای هاشمی

در ۲۱ خرداد ۱۳۷۲ ششمین انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد که ۱۲۸ نفر در انتخابات نام نویسی کردند که شورای نگهبان صلاحیت ۱۲۴ نفر را رد کرد. تنها عبدالله جاسبی،‌ رئیس دانشگاه آزاد،‌ رجبعلی طاهری،‌ نماینده سابق مجلس و احمد توکلی،‌ وزیر اسبق کار،‌ تایید صلاحیت شدند که توکلی در انتخابات در نقش منتقد هاشمی رفسنجانی ظاهر شد.

دوره هفتم؛ رد صلاحیت نیروهای ملی مذهبی در دوره پیروزی اصلاح طلبان

هفتمین دوره انتخابات در ۲ خرداد ۱۳۷۶ بود و در این دوره ابراهیم یزدی، دبیرکل نهضت آزادی ایران، حبیب‌الله پیمان، رهبر جنبش مسلمانان مبارز و عزت‌الله سحابی، از رهبران ملی-مذهبی رد صلاحیت شدند.اعظم طالقانی، نماینده سابق مجلس نیز در این دوره رد صلاحیت شد. او در سال های ۸۸ و ۹۶ نیز بار دیگر نامزد شد تا بر موضوع ریاست جمهوری زنان اصرار کند.

در انتخابات این دوره ۲۳۸ نفر نامزد شدند اما شورای نگهبان در نهایت صلاحیت چهار نفر را تایید کرد. سید محمد خاتمی وزیر سابق ارشاد، علی‌اکبر ناطق نوری رئیس مجلس، محمد محمدی ری‌شهری وزیر سابق اطلاعات و رضا زواره‌ای عضو شورای نگهبان تایید صلاحیت شدند. که در نهایت محمد خاتمی پیروز انتخابات اعلام شد.

به این ترتیب پیروزی اصلاح طلبان در انتخابات دوم خرداد در شرایطی ممکن شد که چهره های مشهور نهضت آزادی و ملی مذهبی نتوانسته بودند در عرصه رقابت حاضر باشند.

انتخابات هشتم؛ افزایش تأیید صلاحیت شدگان

در هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری (۱۸ خرداد ۱۳۸۰) ۸۱۴ نفر ثبت نام کردند، اما ۱۰ نامزد تایید صلاحیت شدند که پس از آن این رقم تکرار نشد. در این دوره با وجود اینکه سید محمد خاتمی نامزد بود ابراهیم اصغرزاده از چهره های اصلاح طلب، نامزد و رد صلاحیت شد. قاسم شعله سعدی هم از جمله نامزدهای رد صلاحیت شده بودند.

احمد توکلی، علی شمخانی وزیر دفاع دولت اول آقای خاتمی، عبدالله جاسبی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، محمود مصطفوی کاشانی، حسن غفوری فرد، منصور رضوی عضو شورای شهر، شهاب الدین صدر معاون سابق وزیر بهداشت، علی فلاحیان وزیر سابق اطلاعات و مصطفی هاشمی طبا دبیر وقت کمیته ملی المپیک رقبای سید محمد خاتمی در این انتخابات بودند.

این دوره از انتخابات برخلاف دوره پنجم، رکورددار بیشترین حضور نامزدهای تایید شده در انتخابات بود.

انتخابات نهم؛ رد صلاحیت قائم مقام شورای نگهبان

تعداد نامزدهای ثبت نام کرده در انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری (۳ تیر۱۳۸۴) به ۱۰۱۰ نفر می رسید که شورای نگهبان ۱۰۰۲ نفر را رد صلاحیت کرد. در این دوره رضا زواره‌ای که سال‌ها قائم مقام شورای نگهبان بود و در دوره انتخابات ریاست جمهوری نیز در انتخابات تایید صلاحیت شده بود، رد شد.

در این دوره تعداد زیادی از چهره ها تایید صلاحیت شدند. برخی از آنها امروز هم در جمع نامزدهای انتخابات هستند؛ از جمله محسن رضایی و محسن مهرعلیزاده. در این دوره، مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده با حکم حکومتی رهبر انقلاب تایید صلاحیت شدند. علی لاریجانی که در دوره اخیر انتخابات ردصلاحیت شد، در این دوره در جمله نامزدهای تایید شده بود. اکبر هاشمی رفسنجانی، مهدی کروبی، محمود احمدی نژاد شهردار تهران و محمدباقر قالیباف فرمانده وقت نیروی انتظامی از دیگر نامزدهای تایید شده این دوره بودند.

دوره دهم؛ رد صلاحیت اعظم طالقانی و اکبر اعلمی

در دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که در ۲۲ خرداد ۱۳۸۸ برگزار شد، ۴۷۵ نفر نامزد انتخابات ریاست جمهوری شدند که ۴۷۱ نفر رد صلاحیت شدند.

اعظم طالقانی در این دوره نیز رد صلاحیت شد. اکبر اعلمی نماینده تبریز در مجلس،‌ از جمله رد صلاحیت شدگان بود که نطقش در مجلس در اعتراض به رد صلاحیت جنجال برانگیز شد. او گفت: «من پنج بچه دارم پس رجل بودنم محرز است... آن زمان که بعضی از آقایان پنج ریال پول می‌گرفتند و روضه می‌خواندند من در جهت دفاع از آرمان‌های ملت سلاح در دست گرفته بودم.» رفعت بیات،‌ نماینده زنجان در مجلس و قاسم شعله‌سعدی،‌ نماینده مجلس سوم از جمله دیگر نامزدهای رد صلاحیت شده بودند.

آنچه در این دوره جنجال به راه انداخت، نه موضوع صلاحیت نامزدها، بلکه اعتراضات پس از انتخابات بود که برای یک سال کشور را دچار التهابات سیاسی کرد. مسیرحسین موسوی، محمود احمدی نژاد، مهدی کروبی و محسن رضایی در این دوره نامزد بودند که احمدی نژاد پیروز این میدان شد.

دوره یازدهم: رد صلاحیت هاشمی رفسنجانی و مشایی

در یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که در ۲۴ خرداد ۱۳۹۲ برگزار شد، ۶۸۶ نفر نامزد انتخابات شدند که ۶۸۰ نفر توسط شورای نگهبان رد صلاحیت شدند.

اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام و رئیس‌جمهور اسبق، و اسفندیار رحیم مشایی، رئیس دفتر سابق رئیس‌جمهور و نامزد مورد حمایت محمود احمدی‌نژاد شاخص ترین نامزدهای رد صلاحیت شده بودند.

مسعود پزشکیان نماینده تبریز در مجلس، علیرضا زاکانی نماینده تهران،حسن سبحانی نماینده مجلس و از چهره های اقتصادی، از جمله نامزدهای رد صلاحیت شده بودند.

نام علی فلاحیان وزیر اسبق اطلاعات نیز به عنوان نامزد رد صلاحیت شده مطرح شد اما او گفت که «من رد صلاحیت نشدم. نام من را جزو انصرافی‌ها گذاشتند. به من گفتند که شما انصراف داده‌اید.»

تعدادی از وزرای دولت محمود احمدی نژاد از جمله منوچهر متکی وزیر خارجه و محمد سعیدی کیا وزیر مسکن و طهماسب مظاهری رئیس بانک مرکزی نیز رد صلاحیت شدند اما رد صلاحیت هاشمی رفسنجانی و آقای مشایی باعث شد که رد صلاحیت آنان پررنگ نشود.

در این دوره با حمایت یک نامزد ردصلاحیت شده یعنی اکبر هاشمی رفسنجانی از حسن روحانی ، او توانست به لطف انصراف نامزد اصلاح طلبان که محمدرضا عارف بود، بر رقبای اصولگرا پیروز شود.

دوره دوازدهم؛ رد صلاحیت احمدی نژاد و معاونش

در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که ۲۹ اردیبهشت۹۶ برگزار شد، ۱۶۳۶ نفر نامزد انتخابات ریاست جمهوری شدند که از میان آن‌ها ۱۶۲۹۹ نفر توسط شورای نگهبان رد صلاحیت شدند.

محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور سابق ایران، مشهورترین رد صلاحیت شده این دوره از انتخابات بود و حمید بقایی معاون او نیز رد صلاحیت شد.

در این انتخابات در نبود احمدی نژاد، محمدباقر قالیباف برخلاف مصطفی میرسلیم به سود ابراهیم رئیسی کناره گیری کرد اما حتی این انصراف هم باعث پیروزی اصولگرایان نشد و به این ترتیب حسن روحانی بار دیگر رئیس جمهور شد.

سیزدهمین دوره؛ بی سابقه ترین رد صلاحیت چهره‌های سیاسی

در سیزدهمین دوره انتخابات (۱۴۰۰) ۵۹۲ نفر نامزد انتخابات ریاست جمهوری شدند که ۵۸۵ نفر رد صلاحیت شدند. رد صلاحیت علی لاریجانی در این دوره برای بسیاری قابل باور نبود. اسحاق جهانگیری معاون اول حسن روحانی نیز رد صلاحیت شد.

به جز این تعدادی از چهره‌های اصلاح طلب و حامی دولت از جمله مسعود پزشکیان، محسن هاشمی‌ رفسنجانی، علی مطهری ، عباس آخوندی، محمود صادقی و محمد شریعتمداری رد صلاحیت شدند. مصطفی تاجزاده دیگر نامزد رد صلاحیت شده این دوره بود. زهرا شجاعی، رییس مرکز مشارکت امور زنان در دولت محمد خاتمی، نیز رد صلاحیت شد.

در این میان محمود احمدی نژاد نیز بار دیگر رد صلاحیت شد و تعدادی از اعضای دولت او از جمله شمس الدین حسینی، وزیر اقتصاد، نیز رد صلاحیت شدند. سعید محمد، فرمانده سابق قرارگاه خاتم الانبیا سپاه پاسداران که یدالله جوانی رئیس دفتر سیاسی سپاه علیه او سخن گفته بود نیز دیگر نامزد رد صلاحیت شده بود. عزت الله ضرغامی رئیس سابق صدا و سیما نیز رد صلاحیت شد.

صلاحیت دارانی که بی صلاحیت می شوند

با همه دقت نظر شورای نگهبان برای بررسی پرونده صلاحیت نامزدها، به نظر می رسد که باز هم منتخبان مردم پس از حضور در کرسی قدرت مسیری در پیش می گیرند که به تضاد با برخی نهادها و اختلاف با جریانات قدرت منتهی می شود و اصطکام هایی را به دنبال می آورد.

تاریخ انتخابات شاهد ردصلاحیت روسای جمهور سابق، روسای مجلس سابق و حتی عدم تایید صلاحیت عضو شورای نگهبان بوده است. با این حال رفتار هر یک از ردشدگان با دیگری متفاوت بوده است. برخی مانند بازرگان و احمدی نژاد مسیر قهر را برگزیده اند و برخی دیگر مانند هاشمی رفسنجانی در عرصه مانده اند و رئیس جمهور سازی کرده اند.

در این دوره هنوز روشن نیست چهره های رد شده به کدام مسیر می روند. آیا ممکن است حمایت لاریجانی و جهانگیری و پزشکیان از برخی نامزدهای حاضر در عرصه در هفته پایانی انتخابات، ورق بازی انتخابات را بازگرداند؟

17