اگر سفرهای نوروزی انجام شود، شوک اقتصادی کرونا در پیش‌روست
پیچ خطرناک نوروز
گرچه ممکن است بخش گردشگری و خدمات در کوتاه‌مدت از منافعی برخوردار شوند، اما با بازگشت مسافران و به فاصله دو هفته با اوج‌گیری شیوع کرونا، تصمیم به تعطیلی اقتصاد چندان هم دور از انتظار نیست.
در روزهای اخیر اتمام بلیت‌های ایام نوروز ناوگان حمل‌ونقل بین‌شهری این نگرانی را به وجود آورده که ممکن است با کاهش محدودیت‌ها و پروتکل‌های بهداشتی، افزایش سفرها در هفته‌های آتی کشورمان را با یک بحران جدی ناشی از اوج‌گیری ویروس کرونا روبه‌رو کند. کاهش محدودیت‌ها، مدافعان و مخالفان زیادی دارد.
در یک‌سو برای فعالان بخش‌های گردشگری و اغلب بخش‌های خدمات چندان خوشایند نیست دولت در ایام نوروز که زمان اوج درآمدزایی آنهاست، از سفرها جلوگیری کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد گردش مالی سفرهای بهار درصورت نبود ویروس کرونا می‌تواند تا 20هزار میلیارد تومان افزایش یابد. این مبالغ برای بخش خدمات که با شیوع کرونا بیشترین ضرر را از این ویروس مرموز دیده، چندان قابل چشم‌پوشی نیست؛ اما در سوی دیگر، ترجیح دورهمی‌ها و عادی‌سازی سفرها متضرران دیگری دارد.
بخش سلامت اولین متضرر این عادی‌سازی است. به‌نظر می‌رسد درصورت عادی‌سازی سفرها، اوج‌گیری تعداد مبتلایان و مرگ‌ومیرها در کشور طی هفته‌های آتی چندان هم دور از انتظار نیست؛ اما علاوه‌بر سلامت و جان که مهم‌ترین مولفه در مدیریت ویروس کرونا در کشور است، بخش‌های بیمه‌ای و تامین اجتماعی دومین متضرر افزایش شیوع کرونا خواهند بود. همچنین درصورت اوج‌گیری کرونا، ممکن است بعد از تعطیلات عید قرنطینه چندین‌روزه‌ای در کشور اعمال شود که این موضوع نیز کاملا به ضرر بازار و کلیت اقتصاد ایران خواهد بود.
همه بلیت‌های حمل‌ونقل عمومی فروخته شد
با سهل‌گیری که در رعایت پروتکل‌های بهداشتی در ماه‌های اخیر رخ داده، حالا تصور این است که حجم مسافرت‌ها نه به اندازه سال‌های بدون کرونا، بلکه یک رکورد در دوره کرونایی را به ثبت برساند. نگاهی به بزرگ‌ترین وب‌سایت‌های فروش اینترنتی بلیت نشان می‌دهد در همه مقاصد پرتردد کشور کل بلیت‌های حمل‌ونقل عمومی اعم از قطار و اتوبوس در مقطع 25 اسفند تا هفته اول عید 1400 به فروش رسیده است. مشهد، شهرهای استان‌های شمالی کشور، شهرهای پرتردد غرب و شمال‌غرب کشور، شهرهای استان خوزستان و... ازجمله مسیرهایی هستند که همه بلیت‌های حمل‌ونقل عمومی در استان‌ها از هفته پیش به اتمام رسیده است.
برای نمونه، طبق اطلاعات ارائه شده در وب‌سایت پایانه که مرجع رسمی است، درحالی روزانه 68 دستگاه اتوبوس از پایانه شرق تهران به شهر مشهد می‌روند که از تاریخ 26 اسفند به بعد حتی یک بلیت نیز برای فروش وجود ندارد. در همین مسیر تهران- مشهد نگاهی به وب‌سایت رجاء نیز نشان می‌دهد حتی یک بلیت قطار نیز از تاریخ 26 اسفند به بعد برای خرید وجود ندارد. در مسیرهای پرتردد دیگر نقاط کشور نیز این وضعیت مشابه مسیر تهران- مشهد است. این اتفاق با کاهش سختگیری‌های اخیر قابل پیش‌بینی و طبیعی بود بسیاری از مسافران به تصور اینکه احتمال دارد برای تردد خودروهای شخصی موانع و محدودیت‌هایی ایجاد شود، زودتر از مسئولان دست به‌کار شده و حمل‌ونقل عمومی را که دولت و ستاد کرونا فعلا محدودیتی برای تردد آنها قائل نشده‌اند، به خودروهای شخصی ترجیج دهند.
فاصله زیادی با اوج‌گیری کرونا نداریم
گرچه چندی است از هشدارهای ستاد کرونا چندان خبری نیست، اما وزیر بهداشت در جدیدترین اظهارنظر خود(روز جمعه 15 اسفند) با هشدار نسبت به تشدید شیوع ویروس کرونا، گفته است: «مسافرت به‌عنوان اصلی‌ترین عامل در گردش ویروس بسیار موثر است و به‌عنوان وزارت بهداشت مطلقا موافق هیچ مسافرتی نیستیم.» وی اظهار داشت: «فکر می‌کنیم مانند سال گذشته که ایستادیم و گفتیم از ۲۵ اسفند فرصتی برای احیا و بازتوانی کادر بهداشت داشته باشیم امسال هم باید از رفت‌وآمدها جلوگیری کنیم؛ این درحالی است که سال گذشته ویروس ووهان بود با قدرت ابتلا و کشندگی کمتر، اما اکنون در خوزستان صحنه‌های دردناکی می‌بینیم. در عرض ۴۸ ساعت ریه پر است و فرصت به ما نمی‌دهد.»
وزیر بهداشت در ادامه می‌افزاید: «با چنین ویروس سهمگینی می‌خواهیم مسافرت هم برویم؟ می‌دانیم مردم خسته‌اند و حوصله‌شان سررفته و صنعت توریسم آسیب جدی دیده است. همه دنیا این‌طور است ولی ناچاریم برای حفظ سلامت مردم روی برخی پروتکل‌ها بایستیم. یکی از دغدغه‌های ما همین تعطیلات نوروز است و پیشنهاد ما این است که تردد و مسافرت نباید باشد. از جاده‌های پرازدحام و ترددهای بی‌رویه و درهم آمیختگی جمعیت آلوده از اقصی نقاط و انتقال یک ویروس جهش یافته به‌شدت اضطراب داریم.»
نگاهی به آمارهای شیوع ویروس کرونا در ایران نیز نشان می‌دهد تشدید شیوع کرونا در کشور به جز پاییز که فصل شیوع بیماری‌های ویروسی و عفونی است، دقیقا حدود 10 روز تا دو هفته پس از اوج سفرها در کشور به هنگام تعطیلات بوده است. برای مثال، در سال جاری اولین اوج‌گیری کرونا در تاریخ 11 تا 14 فروردین و پس از سفرهای محدود نوروزی بوده است. 15 تا 18 خرداد دومین اوج‌گیری کرونا در کشور بوده که دقیقا بین 10 روز تا دو هفته پس از تعطیلات عید سعید فطر بود. سومین اوج‌گیری کرونا تا قبل از پاییز، مربوط به 20 تا 24 شهریور و دقیقا دو هفته پس از تعطیلات عاشورا و تاسوعای حسینی است. به نظر می‌رسد در صورت سهل‌گیری پروتکل‌های بهداشتی، قطعا شاهد اوج‌گیری شیوع کرونا و به دنبال آن شاهد اوج‌گیری مرگ‌ومیر ناشی از این ویروس در کشور خواهیم بود. این موضوع در مقاطع مختلف سال 99 رخ داده و تصور اینکه با رعایت پروتکل‌ها می‌شود از نقطه بحرانی شیوع کرونا جلوگیری کرد، شاید خام‌اندیشی و خوش خیالی باشد.
38 درصد مسافرت‌های عید با خودروی شخصی نیست
گفته شد که در روزهای اخیر همه بلیت‌های حمل‌ونقل عمومی در یک هفته قبل و یک هفته پس از عید 1400 به فروش رسیده است. اما این موضوع چه اهمیتی دارد؟ نگاهی به سهم حمل‌ونقل عمومی از کل جابه‌جایی‌های کشور به این سوال پاسخ می‌دهد. طبق داده‌های آماری هزینه- درآمد مرکز آمار ایران در سال 1398 حدود 47 درصد خانوارهای شهری و 67 درصد خانوارهای روستایی ایران فاقد خودروی شخصی بوده‌اند. آمارهای جزئی‌تر از ارقام، داده‌های مربوط به گردشگری داخلی است.
براساس گزارش گردشگران ملی مرکز آمار ایران، در بهار سال 1398 از تعداد 102 میلیون و 261 هزار سفر انجام شده در کشور، 62.64درصد آن مربوط به وسیله نقلیه شخصی، 37.6درصد آن مربوط به حمل‌ونقل عمومی اعم از سواری کرایه، اتوبوس، مینی‌بوس، قطار، هواپیما و همچنین وسلیه نقلیه متعلق به دیگران انجام شده است. براین اساس اتمام زودهنگام بلیت‌های وسایل حمل‌ونقل عمومی نمی‌تواند موضوع بی‌اهمیتی باشد. اما نکته‌ای که در اینجا باید به آن توجه داشت این است که با نگاهی به سهم تاکسی‌های کرایه و سایر وسایل نقلیه غیر از اتوبوس، قطار و هواپیما نشان می‌دهد هنوز هم جای امیدواری برای جلوگیری از حجم انبوه مسافرت‌ها وجود دارد و باید سیاستگذار در این مقطع اقدامات و تصمیم‌های لازم را اتخاذ کند.
محدوده‌های پرخطر، مقاصد اصلی سفر نوروزی
براساس آمارهای مرکز آمار ایران از گردشگران داخلی، در بهار سال 1398 تعداد 20 شهر به ترتیب مقاصد اصلی سفرهای ایرانی‌ها بوده‌اند. تهران، مشهد، شیراز ، قم، رشت، کرمانشاه، اصفهان ، قزوین، ساری، کرمان، تبریز، همدان، ارومیه، گرگان، بابل، بندرعباس، آمل، کرج، یزد و اهواز از جمله این شهرها هستند. نکته قابل توجه اینکه از کل سفرهای انجام‌شده در بهار 1398 حدود 41 درصد از مسافرت‌ها به این 20 شهر بوده و 59 درصد مابقی به سایر شهرهای کشور اختصاص دارد. آنچه واضح است، اینکه بسیاری از این شهرها همچون تهران، شهرهای استان‌های شمالی و شهر اهواز درحال‌حاضر جزء محدوده‌های پرخطر محسوب می‌شوند. همچنین درحال‌حاضر تردد به شهرهای ۶ استان گیلان، مازندران، گلستان، بوشهر، خوزستان و هرمزگان به‌طور قطع ممنوع اعلام شده و همچنین گفته شده اصفهان، مشهد و شیراز هم اگر زرد باشند، سفر به آنها امکان‌پذیر نخواهد بود.
60 درصد مسافرت‌ها برای دیدار خانواده است
یکی از دیگر موارد قابل تامل در مسافرت‌های نوروزی، مربوط به دلایل مسافرت است. براساس آمارهای مرکز آمار ایران از گردشگران داخلی در بهار 1398 از کل مسافرت‌ها، دلیل 60 درصد از مسافرت‌ها دیدار دوستان و بستگان عنوان شده است. گردش و تفریح با 22 درصد، درمان با 8 درصد، زیارت با 7 درصد و سایر اهداف نیز با 3 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. با این حساب وزارت بهداشت و ستاد کرونا درحالی از دورهمی‌های خانوادگی به‌عنوان خطرناک‌ترین مکان در ابتلا به ویروس کرونا هشدار می‌دهند که طبق آمارهای مرکز آمار ایران دلیل 60 درصد از مسافرت‌های نوروز برای دیدن دوستان و بستگان و دورهمی خانوادگی است. به‌نظر می‌رسد تصمیم‌گیران در ستاد کرونا و دولت با وجود اینکه بیشترین هشدار را نسبت به این موضوع داده‌اند، اما تاکنون در موضوع مسافرت‌های نوروزی به این ارقام بی‌توجه بوده‌اند.
74 درصد اقامت‌ها در خانه اقوام است
آمار قابل تامل دیگر، موضوع اقامت در مقاصد گردشگری و مسافرت‌ها است. طبق گزارش مرکز آمار ایران، در بهار سال 1398 حدود 74 درصد از گردشگران داخلی در خانه بستگان و آشنایان اقامت داشته‌اند. ویلا و آپارتمان اجاره‌ای با 9 درصد، ویلا و آپارتمان شخصی با 7 درصد، اقامتگاه عمومی با 3 درصد، اقامتگاه سازمانی با 2 درصد، چادر و کمپ شخصی با 3 درصد و سایر اقامتگاه‌ها نیز 2 درصد از کل محل اقامتی مسافران سهم داشته‌اند.
گردش مالی 20 هزار میلیارد تومانی گردشگری عید
شیوع کرونا در بسیاری از کشورهای جهان، دوگانه‌ای را ایجاد کرد که برای بسیاری از دولت‌ها، تصمیم‌گیری در رابطه با آن دشوار است. از یک‌سو با توجه به نبود هیچ شیوه درمانی قطعی برای مبارزه با این ویروس و روند کُند تزریق واکسن‌ها و همچنین جهش‌های اخیر ویروس، دولت‌ها در کوتاه‌مدت هنوز هیچ چشم‌انداز روشنی از مهار ویروس ندارند و به این جهت ادامه تعطیلی برخی مشاغل یا فعالیت آنها با حداقل ظرفیت برای برخی مشاغل همچون مشاغل وابسته به بخش گردشگری که بسیار شکننده‌اند، هنوز در اغلب کشورها یکی از راهبردهای اجباری برای مهار کروناست.
در سوی دیگر، همین نداشتن چشم‌انداز روشن از آینده موجب شده دولت‌ها همچنان جدی گرفتن پروتکل‌ها را به‌عنوان بهترین شیوه در مبارزه با این ویروس ادامه دهند. به عبارتی دیگر، همچنان در سطح دنیا از دوگانه اقتصاد-سلامت، هنوز هیچ دولتی یکی را بر دیگری ترجیح نداده و دولت‌ها سعی کرده‌اند هم سلامت و هم اقتصاد در کنارهم و با اولویت حفظ سلامت، به‌طور مسالمت‌آمیز ادامه فعالیت دهند. در این بین، گرچه دولت‌ها از بین اقتصاد و سلامت، یکی را بر دیگری ترجیح نداده، اما بخشی از اقتصاد که شامل فعالیت‌های مربوط به بخش گردشگری و خدمات است، به اجبار با کمترین ظرفیت خود فعالیت می‌کنند و حتی بخش‌هایی نیز کاملا تعطیل شده‌اند. مکان‌های اقامتی، مراکز تهیه غذا و امثال آن بخش‌هایی هستند که با کمترین ظرفیت کار می‌کنند و حتی بخش‌هایی همانند تالارهای عروسی کاملا تعطیل شده‌اند.
حالا این موضوع به دغدغه فعالان بخش گردشگری هم تبدیل شده و آنان انتظار دارند دولت به‌ویژه در اوج سفرها که همواره در ایام عید است، کمترین قرنطینه را اعمال کرده و آنان را از درآمدهای فصلی حول‌وحوش عید محروم نکند.
طبق گزارش «گردشگران ملی» مرکز آمار ایران در بهار سال 98 مجموع هزینه سفرهای داخلی خانوارها در ایران حدود 13 هزار و 690 میلیارد تومان بوده است. براساس این گزارش، از مجموع هزینه‌های خانوارها در سفرهای داخلی بهار 98 حدود 23درصد آن مربوط به خوراکی و دخانی، 21 درصد مربوط به هزینه‌های درمانی، 20 درصد برای هزینه‌های حمل‌ونقل، 17 درصد برای هزینه‌های خرید کالا و لوازم، 10 درصد صرف هزینه‌های خرید سوغاتی، 6درصد مربوط به هزینه‌های اقامت، 2 درصد مربوط به هزینه تور و گشت و هزینه‌های فرهنگی، تفریحی و ورزشی و سایر هزینه‌ها نیز هرکدام یک درصد بوده‌اند. با توجه به اینکه آخرین گزارش مرکز آمار ایران مربوط به بهار 98 است و در بهار 99 نیز با ممنوعیت سفرها، درآمدهای بخش‌های مختلف از سفر به‌شدت کاهش یافت، به‌طور دقیق نمی‌توان از ضرر بخش‌های مختلف از پیامدهای کرونا و کاهش سفرهای نوروزی سخن گفت.
با این حال طبق آمارهای موجود، طی سال‌های 1390 تا بهار 1398 میانگین افزایش هزینه‌های سفر گردشگری ملی سالانه رشد 20 درصدی داشته است. با این حساب اگر رشد سالانه هزینه‌های سفر و گردشگری داخلی را در بهار سال‌های 99 و 1400 به‌طور یکسان حدود 20 درصد درنظر بگیریم، برآوردها نشان می‌دهد در شرایط بدون کرونا هزینه‌های سفرهای داخلی در بهار 1399 می‌توانست به حدود 16.5 هزار میلیارد تومان و در بهار سال 1400 نیز می‌توانست به حدود 20 هزار میلیارد تومان برسد.
ضررهای ترجیح سفر بر سلامت
گفته شد که از بین دوگانه اقتصاد-سلامت نمی‌توان یکی را بر دیگری ترجیح داد؛ اما به‌نظر می‌رسد با ادامه روند فعلی سفرها، خواه‌ناخواه اقتصاد و سفر به سلامت ترجیح داده می‌شود. اگر این اتفاق همانند آنچه در بخش خرید بلیت‌های حمل‌ونقل عمومی رخ داده، در بخش‌های دیگر نیز تکرار شود، می‌توان از ترجیح اقتصاد و دورهمی و سفرها به سلامت با اطمینان بیشتری سخن گفت. در این بین اگرچه مهم‌ترین مولفه حفظ سلامت و جان همه ایرانی‌هاست، اما این ترجیح با اینکه منافع کوتاه‌مدتی خواهد داشت، درکنار بخش سلامت، متضرر دیگر آن، خود اقتصاد خواهد بود به‌طوری که در این ترجیح، گرچه ممکن است بخش گردشگری و خدمات در کوتاه‌مدت از منافعی برخوردار شوند، اما با بازگشت مسافران و به فاصله دو هفته با اوج‌گیری شیوع کرونا، تصمیم به تعطیلی اقتصاد چندان هم دور از انتظار نیست.
در این خصوص مراجعه به آمارهای تراکنش‌های مالی سامانه شاپرک نیز موید این ادعاست، به‌طوری که رصد آمار تراکنش‌های مالی در شاپرک طی بهمن‌ماه1397 تا خرداد سال99 نشان می‌هد تعداد تراکنش مالی در سیستم شاپرک از یک‌میلیارد و 972میلیون تراکنش در بهمن سال97 به دومیلیارد و 219میلیون تراکنش در اسفند سال97 رسیده و این میزان با افت قابل‌توجهی (به‌دلیل تعطیلات نوروز) در فروردین98 به یک‌میلیارد و 827میلیون تراکنش رسیده است. طی ماه‌های فروردین تا بهمن98 تعداد تراکنش‌ها در محدوده 2/2 تا 2.3میلیارد تراکنش در نوسان بوده و در اسفند98 نیز به دومیلیارد و 281میلیون تراکنش رسیده است. در اسفندماه98 با توجه به شیوع کرونا تعداد تراکنش‌ها نسبت‌به بهمن98 کاهش 1.3درصدی داشته است.
این کاهش 1.3درصدی اگرچه در نگاه اول ممکن است رقم چندان قابل‌توجهی نباشد، اما با مقایسه آمارهای تراکنش مالی در اسفند و بهمن97 مشاهده می‌کنیم در اسفندماه که ماه پایانی سال بوده و تقاضای کالا به بیشترین میزان می‌رسد، میزان تراکنش‌ها 14.5درصد رشد داشته است؛ امری که به‌نظر می‌رسد اگر ویروس کرونا شیوع پیدا نمی‌کرد، در اسفند سال98 نیز تعداد تراکنش‌ها علاوه‌بر اینکه منفی نمی‌شد، می‌توانست رشد قابل‌توجهی هم داشته باشد. در فروردین99 نیز این میزان با کاهش 16درصدی نسبت به اسفند، به یک‌میلیارد و 922میلیون تراکنش رسیده است. اما در اردیبهشت سال99 تعداد تراکنش‌ها با برداشتن محدودیت‌های کرونایی، با رشد نزدیک به 36درصدی به دومیلیارد و 606میلیون تراکنش رسیده و در خردادماه نیز با رشد نزدیک به 5درصدی به دومیلیارد و 732میلیون تراکنش رسیده است.
منبع: روزنامه فرهیختگان
46
